Oleh Aditia
Gunawan dan Ki Hasan di Pustaka
Sunda
Panganteur.
Ieu teks
Carita Ratu Pakuan. Asalna tina naskah kropak 410 di Perpustakaan Nasional nu
kiwari aya di Museum Sri Baduga. Ieu teks nu kapidangkeun meunang tina buku
Sundalana (2007) "Menyelamatkan Alam Sunda dan Beberapa Kajian mengenai
Sunda" wedalan KIBLAT BUKU UTAMA. bahanna tina lontar diturih dina aksara
sareng kedalan basa Sunda Kuno. Ari jumlah lambaran lontarna aya 29 nu
masing-masing ukuranana ± 19 x 3 cm kalayan lolongkrang tulisanana ± 17 x 2,5
cm. Cara nyeratan lambaranana bulak-balik (recto-verso ‘hareup-tukang’)
iwal ti kaca hiji nu diseratanna téh mung lambaran verso. Unggal kaca
aya 4 jajar iwal ti kaca 29b mung 3 jajar. Teu kacatet dina téks saha nu nyerat
ieu naskah Carita Ratu Pakuan téh iwal ti nami tempat, sapertos nu
kaunggel: “Beunang diajar nulis (di) Gununglarang Srimanganti[2]” (29b;
517-518).
Teks:
Ini carita Ratu
Pakuan,
ti gunung Ku(m)bang.
Gunu(ng) Giri Maya
Séda,
patapaan Pwahaci Mangbang
Siyang,
5.
nitis ka Rucita
Wangi,
ahis tuhan
Jayasasti,
seuweu pa[h]tih Sang Atus
Wangi.
Mu(n)ding Cina pulang
dagang,
basa pulang ti
Lamajang,
10.
sakelél miduwa
basa,
nu beu(ng)har di Pa- / béyan. <1b>
Gunung Tara Maya
Séda,
bukit si Panglipur Manik,
patapaan Pwahaci Mangbang
Siyang,
15.
nitis ka Manik
Déwata,
ka Sang Raja
Angsa,
ahis Ratu
Premana,
tuhan[6]
Paksajati,
seuweuna Serepong
Wangi,
20.
nu beu(ng)har di Taalwangi.
Gunung Cupu Bukit Tamporasih /, <2a>
patapaan Pwahaci
Niwarti,
nu[7] nitis ka Taambo
Agu(ng),
nu leuwih kasih,
25.
ahis tuhan
Rahmacuté,
seuweu pa[h]tih Prebu
Wangi
Serepong. Sira Punara
Putih,
ti
Sumedanglarang.
Gunung Cupu Bukit
Tanporasih,
30.
ma(n)dala Tanpo
Waha[n}nan,
sri gina bukit / Manghening,<2b>
Pata(n)jala
pané(n)joan.
Gunung si
Purnawijaya,
peupeuntaseun[9] Sang[i]hiyang Li(ng)gamanik,
35.
di Sa(ng)hiyang Wi(n)dupatala,
nu ayeuna[10] gunung
Lé(ng)gang,
patapaan Pwahaci
Maniréka,
nitis ka
Subanglarangan,
ahisna
Jayapremana,
40.
seuweu jero
Kuning[ng]an,
ma(ng)ku- / bumi Singapura, <3a>
nu beu(ng)har di
Sumurwangi.
Gunung Cupu Bukit
Tanporasih,
ma(n)dala Tanpo[11]
Wahanan,
45.
sri gina bukit
Manghening,
ma(n)dala
Téjapatala,
patapaan Hinten[12]
Mana(ng)gay,
nitis ka
Marajalarang,
ahisna
Tajimaléla
50.
Panji Roma- / hiyang[13], <3b>
seuweuna Demung
Tabela
Panji
Ronajaya,
dayeuh[h]an di
Singapura.
Gunung Lé(ng)gang Ma(n)dala
Hérang,
55.
bukit si Panglipur
Manik,
ma(n)dala Tanpo
Wahanan,
sri gina bukit Manghening,
Pata(n)jala
pané(n)joan,
peu(n)taseu(n) Sa(ng)hiyang
Goan.
60.
Gunung si Purnawija- /ya, <4a>
lume(ng)gang larang
sorangan,
di Sanghiya(ng) keusik manik batu
mirah,
hanjuang dikembang
homas,
patapaan Raga Pwa(h) Hérang
Manik,
65.
nitis ka nu geulis
Rajamantri,
nu geulis palang
ngajadi,
nu micaya sisit[14]
peuting,
ca(ng)kang beurang kale / hésé, <4b>
panonpoé[15] miawak séda
karuna,
70.
ahis tuhan Su(n)ten
Agung,
sang Raja
Gunung,
seuweuna juru labuan,
dayeuh[h]an di
Pagulingan,
ma(ng)kubumi di
Sumedanglarang,
75.
ngapwah[h]an mohéta
bedas,
nu ngirutan Acidéwata. / <5a>
Gunung Guruh Bukit Sri
Prebakti,
salaka Sanghiyang[16]
Nusa,
di susuku gunung
Ku(m)bang,
80.
bukit si Salaka
Mirah,
ma(n)dala Sri
Kapu(n)dutan,
di Sanghiya(ng) Salal
Ading,
nu mepek na bumi manik,
patapaan Bagawat Sang
Jalajala,
85.
susulan watek dé- /wata, <5b>
murba ka bumi
Pakuan.
Gunung Pagu Ma(n)dala
Ku(m)paybwana,
patapaan Batara
Tu(ng)gal,
nu nitis ka Su(n)ten
Agung,
90.
ngapu[g]han mohéta
bedas,
maha[n]nan di gunung
Ku(m)bang.
Gunung Gorak Mandala Terus
Patala,
patapaan Batara Jaya Hérang, (<..?..>)
nu nitis ka Amuk
Murugul,
95.
Sang Mantri Agung
Mereja,
sang mantri
jaya,
seuweu tuwan Lapung
Jabul,
kidang sawakul
patimuhan,
ti nu geulis sang
titi,
100.
sang geulis
wangi,
ngapu[h]han mohéta
bedas.
Tujuh Sanghiyang[18] Mahut
Putih,
nu mu(ng)guh di ha(n)- /daru, <6a>
deu(ng) Sanghiyang[19]
Li(ng)gamani(k),
105.
deu(ng) Sanghiyang[20]
Hindit-hinditan,
nu mu(ng)guh di siki
panon,
deu(ng) Sanghiyang[21] Karang
Curi,
nu mu(ng)guh tu(m)pak di
hu(n)tu,
deu(ng) Sanghiyang[22] Cadas
Gumantu(ng),
110. nu
mu(ng)guh di tungtung
létah,
deu(ng) Sanghiyang[23] Cadas Putih Gumalasar,
nu mu(ng)guh di ha-/rigu, <6b>
deu(ng) Sanghiyang[24] Adong
Agung,
sagedé munding
saadi,
115.
nu mu(ng)guh di tulang
tonggong,
deu(ng) Sanghiyang[25] Bitung
Wulung,
patét ka
langit,
nu mu(ng)guh tu(m)pak di siki
éta,
reujeungna
ngajadi.
120.
Gunung Paguh Mandala Hibar
Bwana,
patapaan Batara Wisnu Déwa,
niti- / s ka Tajimaléla Panji Romahiya[26]. <7a>
Gunung Paguh Mandala Léka
Datar,
patapaan Batara Wi(s)nu
Jati,
125.
Gunung Jajar Sri Lé(ng)gang,
patapaan Batara Buyut Sang
Hérang,
nitis ka
Rahmacuté.
Gunung Tilu Ma(n)dala
Lékamaya,
patapaan Ba- / tara Wisnu, <7b>
130.
nitis ka
Jayasakti.
Gunung Manik Ma(n)dala Sri Nata Lé(ng)gang,
patapaan Batara Wisnu
Wisésa,
nitis ka Jaya
Premana,
halayna ha(n)teu
kabita,
135.
ku nu geulis tus tu
dilaki.
Dicarita
Ngabetkasih,
kadeungeu(n) / sakamaruhan, <8a>
bur payung agung ngawah
tugu,
nu sa(h)ur manuk sabda
tu(ng)gal,
140.
nu dé(k) mulih ka Pakuan.
Sau(n)dur ti dalem[27]
timur,
kadaton wétan
buru[h]an,
si Mahut Puti(h) gedé
manik,
Maya Datar
ngarana.
145.
Suniyalaya
ngarana,
dalem[28] Sri Ka(n)cana Manik /, <8b>
bumi ri(ng)git cipta[29]
ririyak,
di Sanghiya(ng) Pa(n)dan
Larang,
dalem[30] si Pawindu
Hurip.
150.
Bumi hiji beunang
ngukir,
kadua beunang ngaréka,
katiluna bumi
bubut,
kaopatna limas
kumureb,
kalimana badawa(ng)
sarat,
155.
kagenepna bumi tepep /, <9a>
katujuhna hanjung
méru,
kadalapan tu(m)pang
sanga,
kasalapan
pagencayan[32],
anjung[33] pagerit deu(ng)
ré(ng)kéng,
160.
ré(ng)kéng (pa)gerit deu(ng)
a(n)jung,
ngarana dalem
kalangsu.
Bumi manik kamaricik,
ngarana Ganggang
Hotapih.
Bumi ricik di Sanghiya(ng) Sumurba(n)dung,
165.
dina gelar
pametonan,
katonan / pa(n)to ra(n)jang, <9b>
di Sanghiya(ng) Wano
Datar,
malang na tuah
paséban,
balé bubut balé
mangu,
170.
balé watangan balé
tulis,
laména di balé si Tanpa
Wahanan,
pamoha pangulah
tenah.
Saha nu angkat ti heula,
tan liyan girang
na(ng)ganan,
175.
nu / na(ng)ganan para putri nu geulis. <10a>
Na Ceput Agung na Bang
Jaya,
kandegan Ke(n)tri(ng)manik Maya(ng)su(n)da.
Bok Janur Larang
Ba(n)cana,
ahisna Amu(k)
Murugul,
180.
sang ma(n)tri Agung
Mereja,
sang ma(n)tri
Jaya,
seuweu tuhan Lapung
Jabul,
kidang sawakul
patimuhan,
ti nu geulis sang / niti, <10b>
185.
sang geulis
wangi.
Bur ti heula ley[35]
peu(n)deuri,
iyuh na hulun
susuhunan,
baluk karas himbal
kakara(ng)gé,
bésé jati dipasagi bubuleu(d)
emas,
190.
tetek taleh
salaka,
sasaka gading ditapak
liman,
baaneun ka Pa[k]- / kuan. <11a>
Bur jolian
homas,
dipu(n)cakan ku camara
gadi(ng),
195.
dilili(ng)gaan
omas,
ngarana tan
gara(n)tay,
dipu(n)cakan ku
mirah,
tu(m)pak di karang
ma(n)taja,
singasari keri
kanan,
200.
payung wilis lili(ng)ga
gading,
dipuncakan ku mani(k) molah, <..?..>
payung getas
dilili(ng)gaan,
dipu(n)cakan
homas,
deu(ng) payung
saberilén,
205.
beunang ngagalér ku
lu(ng)sir,
tapo térong homas
keloh.
Gelewer paraja
papan,
kikiceup deungeun
liliyeuk,
deg semut sama
dulur,
210.
béta- / na tataman[36] pi(n)dah. <11b>
Bur kadi kuta Sri
Manglayang,
lumé(ng)gang di
awang-awang,
juru kendi[37] ti
peu(n)deuri,
juru ka(n)daga ti
heula,
215.
deu(ng) sawung galing kiwa
tengen,
di (te)ngah kidang
ka(n)cana,
saha nu si singa
barong.
Bur ti heula ley[38]
peu(n)deuri,
sataganan lain[39]
deui,
220.
nu geulis t(a)an Bunga / sari, <12a>
ahis tuhan Bima
Raja,
putri ti Lodatar
Lu[h]ar,
deung nu geulis
Sriwati,
ahisna Mu(n)di(ng)
Dalima,
225.
putri ti gunung
Kajapu,
deung nu geulis Raja
Kalapa,
ahis tuhan Bima
Kalang,
putri ti Kalapa
Jajar,
deu(ng) nu geulis Limur
Kasih,
230.
ahisna Pa(n)ji Bomapati, <12b>
putri ti Pasir
Batang.
Bur nu nurut
lakiyan,
tujuh[h]an
sapilanceukan,
Haristacang
Haristacu,
235.
Hariskeling
Harismaya,
seuweu parebu di ta(n)jung
wétan,
nu pupus
sapihunung[ng]an,
nu hilang ku
ketang
musuh, ku
bajo,
240.
pa[h]éh ku Wangi
Sagara,
deu(ng) nu geu- / lis Déwi[40] Samatra, <13a>
Ratu Larang,
ahisna Kebo
Tape
Pa(n)ji Tagehan
Wangi,
245.
putri ti ta(n)jung
nagara.
Bur nu nurut
lakiyan,
Haning Cina sari
wangi,
sari putri
batari,
tarahan
wang,
250.
seuweu Susuhunan
Makabo,
nu pupus
sapihunung[ng]an,
deu(ng) nu geu- /lis Maya Pakembangan, <13b>
nu pupus
sapihunung[ng]an,
hilang di Karang
Si(n)dulang,
255.
deu(ng) nu geulis Déwi
Ba(n)ding,
ahisna Mu(n)ding
Dilangin,
putri ti Kuta
Waringin,
deu(ng) nu geulis Aci
Manglaya,
ahisna Kebo
Manglaya,
260.
putri ti Tungtung
Pasang,
deu(ng) nu geu- / lis Déwi Raragé, <14a>
ahis tuhan Kalang
Buté,
putri ti Nusa
Pali.
Kabogoh ku na jeneng
putri,
265.
hapur ke(m)bang hideung
santen,
maromon kéna na
carang,
sairung deu(ng) E(m)bo(k)
Agung,
satarang deu(ng) Raja
Angsa
sapipi deung
Ngambetkasih.
270.
Irung kadi pala kurung, <14b>
panon kadi kaca Cina,
bare(n)tik na bulu
panon,
taktak taraju
jawaeun,
héjo kélék teu
bulu[h]an,
275.
ngarana twa si
Danuh,
pangaweruh réja
maru,
pangawét diboga
salaki,
bésal teu dipipawarang,
Deung nu
geulis,
280.
Déwi Raja
Kabalahan,
a- / hisna Le(m)bu Pepeteng, <15a>
putri ti
Pasuketan.
Bogoh ku na jeneng
putri,
je(m)but awak ka(m)buy
beuteung,
285.
para(n)déné
digedékeun,
da ahis Ka(n)daga
Laté.
Bur ti heula ley[41]
peu(n)deuri,
sataganan lain[42]
deu[h]i,
nu geulis na Tu(n)jung Mangbang
Sari,
290.
ahisna Ga- / jah Bu(ng)bang, <15b>
putri ti Pulo
Ka(m)bangan,
deung nu geulis Déwi
Loron,
Raja
Sona,
ahisna Kebo
Lolorong,
295.
putri ti Nusa Donan,
deu(ng) nu geulis Riyak Tapa,
ahisna Dalung
Bang,
deung Calung
Gi(n)tung,
putri ti Tiga Maruyung, <16a>
300.
deu(ng) nu geulis Déwa
Karuna,
ahis Kebo Sang Matring
Guru,
putri ti gunung
Kukusan,
deu(ng) nu geulis Cepet
Manik,
nu tarahan na Harisa
Keling,
305.
ahisna Po(ng)gang Sang Raja
Pa(n)ji,
putri ti Hulu[43]
Padang,
deu(ng) nu geulis Maya Padang,
ahis tuhan patih
Pala,
putri ti / nagara Tengah. <16b>
310.
Bur ti heula ley[44]
peu(n)deuri,
sataganan la[h]in
deu[h]i,
putri ti sabrang
nagara.
Saha nu
ngalurahan?
Mama nu geulis (em)bo(k)
panéwon,
315.
ahisna Kebo
Gumowong,
putri Tiga
Gumowong,
deu(ng) nu geulis (Em)bo(k) / Manglépa, <17a>
ahisna Maraja di
Ce(m)pa,
deu(ng) nu geulis (Em)bo(k)
Lé(ng)gang,
320.
ahisna Haji
Mangédara,
deu(ng) nu geulis (Em)bo(k)
Manglibu,
ahis Maraja di
Baluk,
deu(ng) nu geulis (Em)bo(k)
Hajani,
ahis Maraja di
Bali,
325.
deu(ng) nu geulis Nareuceun Maya / <17b>
Tung Ma(ng)gung Hideung,
putri ti
Pakalongan,
deu(ng) nu geulis Atra Wangi,
ahisna Ratu Gubak tuhan
Marihak,
330.
putri ti Nusa
Balangah.
Bogoh ku na jeneng putri,
bu(ng)kul pu(n)duk hidung
tuhur
sideko sabina
kohal,
parandéné dige- / dékeun, <18a>
335.
da ahis Ka(n)daga
La(n)té,
disawur ku sekar
suhun,
kangka[ng]kalung deung tapok
gelung,
siger[45] deu(ng) pameu(n)teu(ng)
beuheung,
kilat bahu ti
katuhu,
340.
geulang ka(n)cana ti
ké(n)ca,
gorolong gumebray[46] homas
ka(n)cana.
Bogoh ku na ti(ng)kah angkat[47] /, <18b>
ni(ng)kahkeun tu[h]ang
salira,
a(ng)kat sau(ng)gut ning
gelung,
345.
nyiduhna gajah
haguling,
tu(ng)kul kadi déwa
muruy,
ta(ng)gah kadi rasa
manah,
ngala lunas ka
déwata,
deung nu geulis na Tu(n)jung
Agung,
350.
ahisna Ketug Sang
Handaru,
putri ti / Nusa Maruyu, <19a>
deung nu geulis Ridu Manik,
ahis Pa(n)ji
Dengdengling,
putri ti Nusa
Keling,
355.
deung nu geulis Ridu
Maya
ahis tuhan Ketug
Nabra,
putri ti Nusa
Palé(m)bang,
deu(ng) nu geulis Balik
Larang
Haris
Ba(n)cana,
360.
ahis patih[49] Ga- / jah Bi(ng)bang, <19b>
putri ti Nusa
Madinah.
Bur ti heula ley[50]
peu(n)deuri,
sataganan lain[51]
deu[h]i,
diselang ku urang
Sumedanglarang,
365.
kingkila ari
leu(m)pang,
dangdan
padaleman.
Nu jangkung purah
mayungan,
sabina[52] ka[h]én
pepelu(ng).
Nu jangji(ng) nga[h]is
ke(n)di,
370.
sabina saka- / héban[53] kakatik. <20a>
Nu le(n)jang mawa
ka(n)daga,
sabina[54] kah pulang ka nu
konéng,
saha gula(n)té(ng) sabina saka
puragé,
nu jara(ng)ji(ng) nu
rara(m)ping
375.
nu pa(n)dak nu
sarayas,
nu paraja lé(n) nu karonéng
leumpang.
Mana nu saha nu a(ng)kat ti heula, <20b>
mama nu
geulis,
Haci
Waringin,
380.
Sang Brana Kasih,
ka(n)dega(n)
taan[55] bo Agung nu leuwih kasih,
ahis tuhan
Rahmacuté,
deu(ng) nu geulis Haci
Waringi(n),
ka(n)dega(n) Sang Brana
Kasih,
385.
ka(n)dega(n) Rucita
Wangi,
ahis tuhan
Jayasakti,
seuweu patih Sang Atus / Wangi. <21a>
Mu(n)ding Cina pulang
dagang,
basa pulang ti
Lamajang,
390.
sakelél miduwa
basa,
nu beu(ng)har di
pabéan[56],
na(ng)ganan deu(ng) nu geulis,
Maraja
Bidalang,
ka(n)dega(n) Manik Deéwata,
395.
Sang Raja
Angsa,
ahisna Ratu
Premana,
tuhan
Paksajati,
seuweuna Serepong / Wangi, <21b>
nu beu(ng)har di Taal
Wangi,
400.
marga di
Sumedanglarang,
nuturkeun lanceuk[57]
éwéyan,
meunangkeun seuweu
cikalna,
meunangkeun (Em)bo(k) Larang,
Déwi
Paningbang.
405.
Bur ti heula ley
peundeuri,
sataganan lain[58]
deu[h]i.
Bogoh nu a(ng)kat dibata- / rubuhkeun, <22a>
payu(ng) agung habarungan
putih,
deu(ng) suhung jadi tu(ng)gul
bu(ng)bang,
410.
kéri kanan payung
saraniya,
tebéh ké(n)ca ku
awak,
diselang payu(ng)
pa(ng)bibar.
Saha nu geulis
sorangan?
Nu pélag di
padaleman[59]?
415.
Putri ca(m)perenik leutik, <22b>
nu ma(n)cur kadi
ha(n)daru,
gumilang kadi
lili(ng)ga,
gumebray[60] kadi
giringsing,
awak kadi
wayang-wayang,
420.
miawak raga
déwata,
kakasih kéna na
buri
pawarang kéna teu
cawar,
nu geulis batari sang titis jadi,
ka(n)dega(n) Subang
Larangan,
425.
a- / his tuhan Premana, <23a>
seuweu jero
Kuningan,
mangkubumi
Singapura,
nu beu(ng)har dagang
homas,
putri ti Sumur
Wangi.
430.
Joliyan[61] a(ng)kat ngaré(n)déng,
deu(ng) nu geulis Majeti
Keling,
Sri
Manawangi,
ahisna Haji Kurutug, <23b>
tuhan
Parasi,
435.
putri ti
Pakungwati.
Bur joliyan di dalem
timur,
muranyay katonna
gumilang,
(bi)tan joliyan homas
lumampah.
Saha nu a(ng)kat
dibatarubuhkeun?
440. Kadi
ku(n)tul
sawurugan,
kadi ga- / ja(h) saba(n)taya(n), <24a>
na léléko deungeun
sisiyakna
raja mati tang
kawina,
kan(n)dega(n)
Purbadewata,
445.
na tuk dira warna
dale(m),
sami [h]awak raga
déwara,
raga Pwa Héra(ng) Manik.
Joliyan a(ng)kat
ngaré(n)déng,
deu(ng) nu geulis Ha- / ji Bakti <24b>
450.
Batara
Kasih,
ka(n)dega(n) Maraja
Larang,
ahisna
Tajimaléla
Pa(n)ji
Romahiyang,
seuweu Demung
Tabela
455.
Pa(n)ji
Sonajaya,
nu beu(ng)har di Singapura.
Saha nu ngahapit
joliyan,
tebéh katuhu? <25a>
Mama nu geulis
Baliklayaran,
460.
putri ti Kalapa
Girang,
tebéh ké(n)ca
Baliklarang[ng]an,
seuweu susuhunan [h]urang
Kalapa,
putri ti Kalapa
Hilir,
tebéh tukang Mayang
Pangabar,
465.
seuweuna purwa pulo Sagara,
putri ti Kandanghaur, <25b>
Saha nu ngalebur
tapak?
Hacimaya
Déwata,
Putri ti Ta(n)jung
Camara,
470.
ahisna ratu
Mangriwu,
sangiwah luru
kalang,
sabukala wirang
mokoy,
tuhan
sagara,
putri ti Ta(n)jung
Camara,
475.
beunang ti Solok
Bako,
Karang Si(n)dulang di muhara / <26a>
Cilamaya,
di Sang(h)iya(ng) Atas
Keling,
ahis Hacimaya
Raja,
480.
seuweuna sa(ng) guru
Pamijahan[62],
asuh Haci
Mageuhan,
seuweu Sa(ng)hiya(ng) di umbul[63]
Catih,
asuh[64] Hacimaya Mani(k),
seuweu susuhunan
Pakancilan,
485.
ma(ng)kubumi
Pakancilan,
asuh / Haci Madéwata, <26b>
seuweu Sa(ng)hiya(ng) di umbul[65]
Majak,
asuh Haci Lebok
Maya,
seuweuna Sa(ng)hiya(ng) di umbul[66]
Sogol,
490.
asuh Haci Ratna
Larang,
seuweu Sa(ng)hiya(ng) di
Saligara,
asuh Haci Lé(ng)gang
Sari,
seuweu Sa(ng(hiya(ng)
Ma(n)diri,
asuh Haci Mu(n)dut / tu(n)jung, <27a>
495.
seuweuna Sa(ng)hiya(ng) di umbul[67] Tubuy,
asuh Haci Maya Tunjung Maya
Déwata.,
Sri Petas mulih
déwata,
deu(ng) nu geulis Maya
Kusuma
Manglibu
Larang,
500.
mama Libu Wang Sri
Ratna,
tuhan
Dewata,
seuweu susuhunan Li- / la, <27b>
di hujung
Tipu,
nu ngabarangniya Sarasa
Maya,
505.
heubeuheus di
Sa(ng)hiya(ng),
ja di suku bubukit di
tanah.
Nu geulis
Gedongmaya
seuweuna patih di
Siyang,
deu(ng) nu geulis
Ra(n)cangmaya,
510.
Ramayasari
Déwata.
Hanaca / <28a>
raka
datasawala
pada jayanya magabatanga.
Sadu
pun.
515.
Sugan aya sa(s)tra
leuwih
suda baan, kurang
wuwuhan.
Beunang diajar
nulis
gunung Larang Sri
Manganti[68].
Terjemahan:
Inilah kisah
Ratu Pakuan,
dari gunung
Kumbang,
Gunung Giri
Maya Séda,
pertapaan
Pohaci Mambang Siyang,
5. menitis
kepada Rucita Wangi,
adik tuan
Jayasasti,
putera patih
Sang Atus Wangi.
Kerbau Cina
pulang berdagang,
ketika
kembali dari Lamajang,
10. terampil
bicara dua bahasa,
yang kaya di
Pabean.
Gunung Tara
Maya Séda,
bukit si
Panglipur Manik,
pertapaan
Pohaci Mangbang Siyang,
15. menitis
kepada Manik Dewata,
kepada Sang
Raja Angsa,
adik Ratu
Premana,
tuan
Paksajati,
putranya
Serepong Wangi,
20.yang kaya
di Taalwangi.
Gunung Cupu
Bukit Tamporasih,
pertapaan
Pohaci Niwarti,
yang menitis
kepada Taambo Agung,
yang penuh
kasih sayang,
25. adik
tuan Rahmacute,
anak patih
Prebu Wangi
Serepong.
Dialah Punara Putih,
dari
Sumedanglarang.
Gunung Cupu
Bukit Tamporasih,
30. mandala
Tanpo Wahanan
sri gina bukit Manghening,
Patanjala[8]tempat
memandang.
Gunung si
Purnawijaya,
berseberangan
dengan Sanghiyang Linggamanik,
35. di
Sanghiyang Windupatala,
yang kini
disebut gunung Lenggang,
pertapaan
Pohaci Manireka,
menitis
kepada Subanglarangan,
adiknya
Jayapremana,
40. putera
mahkota Kuningan,
mangkubumi
Singapura,
yang kaya di
Sumurwangi.
Gunung Cupu
Bukit Tamporasih,
mandala
Tanpo Wahanan,
45. sri
gina bukit Manghening,
mandala
Tejapatala,
pertapaan
Hinten Mananggay,
menitis
kepada Marajalarang,
adiknya
Tajimalela
50. Panji
Romahiyang,
puteranya
Demung Tabela
Panji
Ronajaya,
bertempat
tinggal di Singapura.
Gunung
Lenggang Mandala Herang,
55. bukit si
Panglipur Manik,
mandala
Tanpo Wahanan,
sri gina bukit Manghening,
Patanjala
tempat memandang,
berseberangan
dengan Sanghiyang Goan.
60. Gunung
si Purnawijaya,
terpencil
suci sendiri,
di
Sanghiyang pasir permata batu mirah,
pohon
hanjuang berbunga emas,
pertapaan
Raga Pwah Herang Manik,
65. menitis
kepada si cantik Rajamantri,
yang cantik
tiada tanding,
yang
menyinari sisik kegelapan malam,
kulit siang
tanpa susah,
matahari
menjelma suci karunia,
70. adik
tuan Sunten Agung,
sang Raja
Gunung,
puteranya
juru pelabuhan,
bertempat
tinggal di Pagulingan,
mangkubumi
di Sumedanglarang,
75. menakjubkan
luar biasa,
yang
mempesonakan Acidewata.
Gunung Guruh
Bukit Sri Prebakti,
salaka[17]
Sanghiyang Nusa,
di kaki
gunung Kumbang,
80. bukit si
Salaka Mirah,
mandala Sri
Kapundutan,
di
Sanghiyang Salal Ading,
yang
berkumpul dalam bangunan permata,
pertapaan
Bagawat Sang Jalajala,
85. undangan
bisikan gaib dewata,
berkuasa ke
tanah Pakuan.
Gunung Pagu
Mandala Kumpaybuana,
pertapaan
Batara Tunggal,
yang menitis
kepada Sunten Agung,
90. menakjubkan
luar biasa,
bertempat
tinggal di gunung Kumbang.
Gunung Gorak
Mandala Terus Patala,
pertapaan
Batara Jaya Herang,
yang menitis
kepada Amuk Murugul,
95. Sang
Menteri Agung Mereja,
sang menteri
gagah perkasa,
putera tuan
Lapung Jabul,
kijang
sekeranjang patimuhan,
dari yang
cantik sempurna,
100. yang
cantik harum mewangi,
menakjubkan
luar biasa.
Tujuh
Sanghiyang Mahut Putih,
yang
bersemayan di halilintar,
kemudian
Sanghiyang Linggamanik,
105. dan
Sanghiyang Hindit-hinditan,
yang menetap
di biji mata,
kemudian
Sanghiyang Karang Curi,
yang menetap
tunggang pada gigi,
lalu
Sanghiyang Cadas Gumantung,
110. yang
menetap di ujung lidah,
kemudian
Sanghiyang Cadas Putih Gumalasar,
yang menetap
di dada,
kemudian
Sanghiyang Adong Agung,
sebesar anak
kerbau sesusu,
115. yang
menetap pada tulang punggung,
lalu
Sanghiyang bambu wulung,
menjulang ke
langit,
yang menetap
tunggang pada biji itu (zakar),
bersamanya
menjelma.
120. Gunung
Paguh Mandala Hibar Buana,
pertapaan
Batara Wisnu Dewa,
menitis
kepada Tajimalela Panji Romahiyang.
Gunung Paguh
Mandala Leka Datar,
pertapaan
Batara Wisnu Jati.
125. Gunung
Jajar Sri Lenggang,
pertapaan
Batara Buyut Sang Herang
menitis
kepada Ramhacuté.
Gunung Tilu
Mandala Lekamaya,
pertapaan
Batara Wisnu,
130. menitis
kepada Jayasakti.
Gunung Manik
Mandala Sri Nata Lenggang,
pertapaan
Batara Wisnu Wisesa,
menitis kepada
Jaya Premana,
berahinya
tida tertarik,
135. oleh
yang cantik tapi tak bersuami.
Tersebutlah
Ngabetkasih,
diiring
sanak keluarga,
mengembanglah
payung kebesaran ngawah tugu,
orang-orang
sepakat pada merestui,
140. yang
hendak kembali ke Pakuan.
Sekepergiannya
dari istana timur,
pelataran
keraton timur,
si Mahut
Putih sebesar permata,
Maya Datar
namanya.
145. Sunialaya
namanya,
istana Sri
Kancana Manik,
rumah
berukir dibuat gemerlapan,
di
Sanghiyang Pandan Larang,
istana si
Pawindu Hurip.
150. Rumah
pertama yang penuh ukiran,
yang kedua
penuh hiasan,
yang ketiga
rumah dibentuk halus,
yang keempat
berbentuk limas kumureb,
yang kelima
tembus jagat pandang,
yang keenam
rumah tepep[31],
yang ketujuh
anjungan meru,
yang
kedelapan berumpak sembilan,
yang kesembilan
berkilauan,
anjungan
bergeret dengan bale-bale,
160. bale-bale
bergeret dengan anjungan,
namanya
istana kalangsu[34].
Rumah
permata gemerincing,
namanya
Ganggang Hopatih.
Rumah
gemersik di Sanghiyang Sumurbandung,
164. saat
digelar pertunjukkan,
terlihat
pintu pelaminan,
pada
Sanghiyang Wano Datar,
melintang
pada sandaran paseban,
balai bubut
balai mangu,
170. balai
berbingkai balai lukisan,
tepiannya
pada balai si Tanpa Wahanan,
penyebab
bingung perbuatan berbekas.
Siapa yang
berangkat duluan,
tiada lain
juru tuis,
175. yang
mencatat para puteri yang cantik.
Baik Ceput
Agung maupun Bang Jaya,
saudara
Kentringmanik Mayangsunda.
Nona Janur
Larang Bancana,
adiknya Amuk
Murugul,
180. sang
menteri Agung Mereja,
sang menteri
Jaya,
putera tuan
Lapung Jabul,
kijang
sekeranjang pemberian,
dari si
cantik yang berkuasa,
185. yang
cantik semerbak harum.
Berangkat
yang di depan diikuti yang belakang,
teduh para
hamba yang dipertuan,
perahu kecil
(berisi) peti penuh sesak,
peti kayu
jati persegi dilapisi emas,
190. pemotong
taleh dari perak,
pusaka dari
gading berukir gajah,
yang akan
dibawa ke Pakuan.
Berjalanlah
kereta kecnana,
di atasnya
dihiasi dengan cemara kemuning,
195. ditiangpancangi
emas,
namanya
tangga berjuntai,
di atasnya
dihiasi permata batu mirah,
bertumpuk di
pekarangan penuh kilauan permata,
kursi
kerajaan di kiri kanan,
200. payung wilis
bertiangkan gading,
di atasnya
dihiasi dengan permata bergoyang,
payung
kebesaran ditiangi,
di atasnya
dihiasi emas,
dengan
payung yang dilengkapi berlian,
205. yang
dialasi kain sutera,
hiasan
kepala (mahkota) emas cekung.
Berderet
para pembesar,
saling kedip
sambil saling lirik,
saling
tersenyum sesama saudara,
210. bagaikan
semut tataman berpindah.
Gemerlap
bagaikan kota Sri Manglayang,
terbang
melayang di angkasa,
para pembawa
gentong dari belakang,
para pembawa
tempayan logam di depan,
215. dengan
pagar ayu di kiri kanan,
di tengah
barisan berselendang keemasan,
bersama
dengan yang bertopeng singa.
Maju yang di
depan diikuti yang belakang,
serombongan
berbeda lagi,
220. yang
cantik puteri Bungasari,
adiknya tuan
Bima Raja,
puteri dari
Lodatar Luar,
diikuti yang
cantik Sriwati,
adiknya
Munding Dalima,
255. puteri
dari gunung Kajapu,
kemudian
yang cantik Raja Kalapa,
adik tuan
Bima Kalang,
puteri dari
Kalapa Jajar,
lalu yang
cantik Limur Kasih,
230. adiknya
Panji Bomapati,
puteri dari
Pasir Batang.
Berangkatlah
yang mengantar pengantin puteri,
tujuh orang
bersaudara,
Haristacang,
Haristacu,
235. Hariskeling
dan Harismaya,
anak raja
dari semenanjung timur,
yang wafat sepemakaman,
yang
meninggal karena diterjang
musuh, oleh
bajak laut,
240. dibunuh
oleh Wangi Sagara,
kemudian
yang cantik Dewi Samatra,
Ratu
Pingitan,
adiknya Kebo
Tape
Panji
Tagehan Wangi,
245. puteri
dari semenanjung negara.
Berangkatlah
yang mengantar pengantin puteri,
Haning Cina berbedak harum,
bedak puteri
batari,
tarahan (jadi rebutan) orang,
250. putera
Susuhunan Makabo,
yang wafat
sepemakaman,
lalu yang
cantik Maya Pakembangan,
yang wafat
sepemakaman,
meninggal di
Karang Sindulang,
255. kemudian
yang cantik Dewi Banding,
adiknya
Munding Dilangin,
puteri dari
Kuta Waringin,
kemudian
yang cantik Aci Manglaya,
adiknya Kebo
Manglaya,
260. puteri
dari Tungtung Pasang,
kemudian
yang cantik Dewi Rarage,
adik tuan
Kalang Bute,
puteri dari
Pulau Pali.
Terpikat
oleh yang namanya tuan Puteri,
265. kurap
kembang hitam manis,
berbintik-bintik
karena jarang,
hidungnya
mirip dengan Embok Agung,
keningnya
mirip dengan Raja Angsa,
pipinya
mirip dengan Ngambetkasih.
270. Hidung
bagaikan buah pala kurung,
mata jernih
bagaikan kaca Cina,
bulu matanya
nan lentik
pundak
bagaikan neraca Jawa,
kulit ketiak
kehijauan tak berbulu,
275. namanya
twa si Danuh,
pertanda
bagus dimadu,
pertanda
awet bersuami,
sayang bila
tak dijadikan permaisuri.
Kemudian
yang cantik,
280. Dewi
Raja Kabalahan,
adiknya
Lembu Pepeteng,
puteri dari
Pasuketan.
Tertarik
oleh yang namanya puteri,
badan
berbulu perut kembung,
285. meskipun
dibesarkan
karena ia
adik Kandaga Late.
Maju yang
depan diikuti yang belakang,
serombongan
lain lagi,
yang cantik
ialah Tunjung Mambang Sari,
290. adiknya
Gajah Bungbang,
puteri dari
Pulau Kambangan,
lalu yang
cantik Dewi Loron
Raja Sona,
adiknya Kebo
Lolorong,
295. puteri
dari Nusa Donan,
kemudian
yang cantik Riyak Tapa
adiknya
Dalung Bang,
bersama
Calung Gintung,
puteri dari
Tiga Maruyung,
300. kemudian
yang cantik Dewa Karuna,
adik Kebo
Sang Matring Guru,
puteri dari
gunung Kukusan,
kemudian
yang cantik Cepet Manik,
yang
diperebutkan Harisa Keling,
305. adiknya
Ponggang Sang Raja Panji,
puteri dari
Hulu Padang,
kemudian yang
cantik Maya Padang,
adik tuan
patih Pala,
puteri dari
negara Tengah.
310. Berangkat
yang di depan diikuti yang belakang,
serombongan
beda lagi,
puteri dari
negara seberang.
Siapa
gerangan yang memimpin?
Ibunda yang
cantik embok Panewon,
315. adiknya
Kebo Gumowong,
puteri Tiga
Gumowong,
kemudian
yang cantik Embok Manglepa,
adiknya
Maraja di Cempa,
kemudian
yang cantik Embok Lenggang,
320. adiknya
Raja Mangedara,
lalu yang
cantik Embok Manglibu,
adik Maraja
di Baluk,
kemudian
yang cantik Embok Hajani,
adik Maraja
di Bali,
325. kemudian
yang cantik Nareuceum Maya
Tung
Manggung Hideung,
puteri dari
Pekalongan,
kemudian
yang cantik Atra Wangi,
adiknya Ratu
Gubak tuan Marihak,
330. puteri
dari Pulau Balangah.
Tertarik
oleh yang namanya puteri
bungkul pundak hidung mengering,
berlutut
setinggi kohal,
meskipun
diagungkan,
335. karena
ia adik Kandaga Lante,
ditaburi
dengan bunga suhun,
kalung dan
tutup sanggul,
hiasan
kepala dan hiasan leher,
kilat bahu pada tangan kanan,
340. gelang
emas pada tangan kiri,
bergelinding
gemerlap perhiasan emas.
Terpikat
oleh perilaku yang akan berangkat,
menggerakkan
dirinya sendiri,
berjalan saunggut
ning gelung,
345. bagaikan
meludahnya gajah berguling,
menunduk
bagaikan dewa bercermin,
tengadah
seperti sedang memanah,
memohon bebas
kepada dewata,
kemudian
yang cantik Tunjung Agung,
350. adiknya
Ketug Sang Handaru[48],
puteri dari
Pulau Maruyu,
kemudian
yang cantik Ridu Manik,
adik Panji
Dengdengling,
puteri dari
Pulau Keling,
355. kemudian
yang cantik Ridu Maya,
adik tuan
Ketug Nabra,
puteri dari
Pulau Palembang,
kemudian
yang cantik Balik Larang
Haris
Bancana,
360. adik
patih Gajah Bingbang,
puteri dari
Pulau Madinah.
Maju yang di
depan diikuti yang belakang,
sekelompok
beda lagi,
diselang
oleh orang Sumedanglarang,
365.pertanda
bila berjalan,
berdandan
model istana.
Yang tinggi
berperan memayungi,
selebar kain
pepelung.
Yang
langsing menggendong kendi,
370. sebanyak
seluruh pendamping.
Yang
semampai membawa kandaga,
sebanyak
yang kembali kepada yang kuning,
bersama
pengawal bekerja sesuai kemampuan,
yang
sama-sama langsing semampai dan ramping,
375. yang
pendek dan yang berperawakan sedang,
yang pejabat
selain yang sama-sama
Makanya yang
pergi bersama lebih dulu,
ibunda yang
cantik,
Haci
Waringin,
380. Sang
Brana Kasih, saudara
puteri Embok
Agung yang sangat tersayang,
adik tuan
Rahmacute,
lalu yang
cantik Haci Waringin,
saudara Sang
Brana Kasih,
385. saudara
Rucita Wangi,
adik tuan
Jayasakti,
putera patih
Sang Atus Wangi.
Kerbau Cina
pulang berdagang,
waktu pulang
dari Lamajang,
390. dapat
berbicara dua bahasa,
yang kaya di
pabean,
serombongan
dengan yang cantik,
Maraja
Bidalarang,
saudara
Manik Dewaya,
395. Sang
Raja Angsa,
adiknya Ratu
Premana,
tuan
Paksajati,
puteranya
Serepong Wangi,
yang kaya di
Taal Wangi,
400. karenanya
(ada) di Sumedanglarang,
turut
bersama kakak yang menikah,
berjodoh
dengan putera yang sulung,
mendapat
jodoh kepada Embok Larang,
Dewi
Paningbang.
405. Maju
yang di depan diikuti oleh yang belakang,
sekelompok
beda lagi.
Tertarik
oleh yang pergi berduyun-duyun,
payung agung
berwarna putih,
dan jamur
jadi bongkot tebangan bersih,
411. kiri
kanan payung kebesaran,
di sebelah
kiri oleh manusia
diselingi
payung pangbibar.
Siapa
gerangan yang cantik menyendiri?
Yang elok
dalam istana?
415. Puteri
yang kecil mungil,
yang
bersinar bagaikan meteor,
cemerlang
bagaikan tiang,
gemerlapan
bagaikan kain giringsing,
tubuh
bagaikan bayang-bayang,
420. menjelma
wujud dewata,
disayangi
karena di kemudian hari,
permaisuri
karena tidak gagal,
yang cantik
sempurna titisan Batari,
saudara
Subang Larangan,
425. adik
tuan Premana,
putera
istana Kuningan,
mangkubumi
Singapura,
yang kaya
pedagang emas,
puteri dari
Sumur Wangi.
430. Kereta
kencana jalan berdampingan,
bersama yang
cantik Majeti Keling,
Sri
Manawangi,
adiknya Raja
Kurutug,
tuan Parasi,
435. puteri
dari Pakungwati.
Berangkatlah
kereta kencana dari keraton timur,
gemerlapan
tampak cemerlang,
bagaikan
kereta kencana berjalan.
Siapa yang
berangkat disekaliguskan?
440. Bagaikan
sekelompok burung kuntul terbang,
bagaikan
segerombolan gajah berjalan,
pada
hamparan dan gemuruh suaranya,
raja
meninggal tang kawini,
saudara
Purbadewata,
445. pada tuk
dira berupa keraton,
seperti
penjelmaan wujud dewata,
wujud Pwa
Herang Manik.
Kereta
kencana berangkan berdampingan,
bersama yang
cantik Raja Bakti
450. Batara
Kasih,
saudara
Maraja Larang,
adiknya
Tajimalela
Panji
Romahiyang,
putera
Demung Tabela
455. Panji
Sonajaya,
yang kaya di
Singapura.
nu Siapa
gerangan yang mengapit kereta kencana,
di selelah
kanan?
Ibunda yang
cantik Baliklayaran,
460. puteri
dari Kalapa Girang,
di samping
kiri Baliklarangan,
putera
pemimpin masyarakat Kalapa,
puteri dari
Kalapa Hilir,
di belakang
Mayang Pangabar,
465. putera
sulung Pulau Sagara,
puteri dari
Kandanghaur.
Siapakah
yang menghilangkan jejak?
Hacimaya Dewata,
puteri dari
Tanjung Camara,
470. adiknya
Ratu Mangriwu,
bagaikan cahaya
gelanggang,
semula kecewa
mokoy
tuan Sagara,
puteri dari
Tanjung Camara,
475. diperoleh
dari Solok Bako,
Karang
Sindulang di muara
Cilamaya,
di
Sanghiyang Atas Keling,
adik Hacimaya
Raja,
480. puteranya
sang guru Pamijahan,
kakak dari
Haci Mageuhan,
putera
Sanghiyang di umbul Catih,
kakak dari
Hacimaya manik,
485. mangkubumi
Pakancilan,
kakak dari
Haci Madewata,
putera
Sanghiyang di umbul Majak,
(adapun) kakak dari Lebok Maya,
puteranya
Sanghiyang di umbul Sogol,
490. kakak
dari Haci Ratna Larang,
putera
Sanghiyang di Saligara,
kakak dari
Haci Lenggang Sari,
putera
Sanghiyang Mandiri,
kakak dari
Haci Mundut Tunjung,
495.puteranya
Sanghiyang di umbul Tubuy,
kakak dari
Haci Maya Tunjung Maya
Sri Petas
kembali dewata,
bersama yang
cantik Maya Kusuma
Manglibu
Larang,
500. ibunda
Libu Wangi Sri Ratna,
tuan Dewata,
putera
pemimpin Lila,
di
semenanjung Tipu,
yang ngabarangniya
Sarasa Maya,
505.menghadap
kepada Sanghiyang,
karena di kaki
bukit di tanah.
Yang cantik
Gedongmaya,
puteranya
patih di Siyang,
lalu yang
cantik Rancangmaya,
510. Ramayasari
Dewata..
Hanaca
raka
datasawala
pada jayanya
magabatanga.
Mohon
ampunan.
515. Kalaulah
ada tulisan berlebihan
mohon
dikurang, jika kurang mohon dilengkapi.
Hasil
belajar menulis
(di) gunung
Larang Sri Manganti.
[1]
Darsa, Undang A. & Edi S. Ekadjati, 1995, Fragmen Carita
Parahyangan dan Carita Parahyangan (Kropak 406): Pengantar dan Transliterasi.
Seri Penerbitan Naskah Sunda Nomor 1. Jakarta: Yayasan Kebudayaan Nusantara.
[2]
manganta
[3] Tingali
Atja (1970: 20)
[4] Ciciptan
dina alam pikiran kapercayaan masarakat.
[5]
Bandingkeun Atja (1970: 10-19)
[6] tuah
[7] ni
[8] dapat
diartikan aliran sungai
[9] peupeutasseun
[10] ngeuyeuna
[11] tahpo
[12] miten
[13] robahiyang
[14] sisis
[15] panongpohé
[16] sangngihiya
[17] logam
perak
[18] sangngihiya
[19] sangngihiya
[20] sangngihiya
[21] sangngihiya
[22] sangngihiya
[23] sangngihiya
[24] sangngihiya
[25] sangngihiya
[26] Paji
Robahiyang
[27] daleh
[28] daleh
[29] capta
[30] daleh
[31] Tak
berkolong
[32] pagecayyan
[33] ahju
[34] Lebih
dari yang lain
[35] lel
[36] tatamam
[37] kadi
[38] lel
[39] lahi
[40] déwa
[41] lel
[42] lahi
[43] hula
[44] lel
[45] sigrar
[46] gumebrar
[47] hakat
[48] Gemuruh,
getaran meteor.
[49] puhtih
[50] lel
[51] lahi
[52] sabisa
[53] sakaheban:
metatesis
[54] sabisa
[55] taah
maksudnya taan dari kata tohaan
[56] payahbayan
[57] laci
[58] lahi
[59] padalemam
[60] gumebrar
[61] joliyat
[62] damijahan
[63] hubul
[64] acuh
[65] hubul
[66] hubul
[67] hubul
[68] manganta
WebRepOverall
rating
http://www.facebook.com/groups/225182880893351/doc/227877727290533/