Jun 18
Posted by Mas Kumitir
PANEMBAHAN SENOPATI
DAN KANJENG RATU KIDUL
Cerita Kemenangan Jawa
atas kaum radikal dituturkan dalam Babad Tanah Jawi (the Story of the Land of
Java), yang terjemahannya ke dalam bahasa Indonesia yang puitis merupakan
bagian dari kampanye untuk mendukung kultur-kultur Islam lokal, pribumi yang
terancam oleh ekstremisme religius.
KINANTHI
(1) Alon tindak kalihipun, Senapati lan sang
dewi, sedangunya apepanggya, Senapati samar ngeksi, mring suwarna narpaning
dyah, wau wanci nini-nini.
Perlahan jalan keduannya, Senopati
dan sang Dewi, selama mereka bertemu, Senopati sebenarnya tidak tahu jelas
bagaimana wajah rupa sang Dewi, seperti terlihat nenek-nenek tadi.
(2)
Mangke dyah warnane santun, wangsul wayah sumengkrami, Senapati gawok ing
tyas,
mring warna kang mindha Ratih, tansah aliringan tingal, Senapati lan sang dewi.
Lalu nanti wajah rupa sang Dewi
berubah kembali lagi sangat menarik hati, Senopati terpesona hatinya melihat
kecantikan si Dewi seperti Ratih, mereka saling mencuri pandang selalu,
Senopati dan sang Dewi.
(3)
Sakpraptanira kedhatun, narpeng dyah lan Senapati, luwar kanthen tata
lenggah, mungging kanthil kencana di, Jeng Ratu mangenor raga,
Senapati tansah ngliring.
Setelah sampai di istana, keduanya
sang senopati dan Dewi melepas genggaman tangan kemudian duduk, di atas bunga
kanthil emas, Jeng Ratu menggeliatkan badannya, senopati selalu melihatnya
dengan mencuri pandang.
(4)
Mring warnanira Jeng Ratu, abragta sakjroning galih, enget sabil jroning driya,
yen narpeng dyah dede jinis, nging sinaun ngegar karsa, mider wrin langening
puri.
Melihat pada kecatikan Ratu,
mendadak galau/gelisah di dalam hatinya, teringat bahwa si Dewi bukan sejenis
manusia, menjadi hilang keinginannya, Senopati berkeliling melihat-lihat
keasrian taman puri si Dewi.
(5) Udyana asri dinulu, balene kencana nguni,
jaman purwa kang rinebat, Gathutkaca lan wre (k.238) putih, bitutaman
dirgantara, bale binucal jeladri,
Keasrian/keindahan taman
dipuja-puja, ranjang emas kuno, jaman ketika Gathutkaca dan kera putih
merebutkannya, berkelahi di angkasa, ranjang terlempar ke samudera.
(6)
Dhawah teleng samodra gung, kang rineksa sagung ejim, asri plataran rinengga,
sinebaran gung retna di, widuri mutyara mirah, jumanten jumrut mawarni.
Jatuh di tengah-tengah samudera
raya, yang dijaga oleh mahluk halus, halaman yang asri, bertebaran intan-intan
megah, mutiara merah, dan bermacam-macam batu jamrud.
(7) De jubine kang bebatur, grebag suwasa
kinardi, sinelan lawan kencana, ing tepi selaka putih, sinung ceplok pan
rinengga, rukma tinaretes ngukir.
Lantainya agak tinggi, dengan hiasan
emas, ditepinya emas putih, berbentuk bunga-bunga mekar dan hiasan
berukir-ukiran
(8)
Tinon renyep ting pelancur, rengganing kang bale rukmi, sumorot sundhul
ngakasa, gebyaireng renggan adi, surem ponang diwangkara, kasorotan langen
puri.
Terasa sejuk berkilauan, hiasan di
ranjang terlihat bercahaya yang sampai menyentuh angkasa, gemerlap cahaya
megah, matahari terlihat meredup terkena sorotan cahaya dari puri si Dewi.
(9)
Gapurane geng aluhur, sinung pucak inten adi, sumorot mancur jwalanya, lir
pendah soroting awi, yen dalu kadi rahina, siyang latriya pan sami.
Gapura tinggi megah, diatas puncak
berhias intan sangat indah, memancarkan cahayanya, seperti sinar matahari, jika
malam seperti siang, siang dan malam menjadi sama.
(10) Sigeg
rengganing kadhatun, wau ta Sang Senapati, kelawan sang narpaning dyah, tan
kena pisah neng wuri, anglir mimi lan mintuna, nggennya mrih lunturireng sih.
Cukup dulu cerita dalam keadaan
istana si Dewi, tadi tersebut sang senopati, dan sang Dewi, tidak bias
dipisahkan, seperti Mimi dan Mintuno, mereka saling membuka hati.
(11) Yen tinon
warna Jeng Ratu, wus wantah habsari swargi, tuhu Sang Dyah Wilutama, kadya
murca yeng ingeksi, sakpolahe karya brangta, ayune mangrespateni.
Ketika terlihat wajah sang ratu,
sudah melebihi wajah Dewi Habsari di surga, sama persis seperti sang Dewi
Wilutama, keluar terlihat tingkah lakunya membangkitkan birahi, kecantikannya
menawan hati.
(12) Kadigbyaning
warna sang ru- (k.239) m, ping sapta sadina salin, ayune tan kawoworan,
terkadhang sepuh nglangkungi, yen mijil pradanggapatya, lir dyah prawan keling
sari.
Sang Ratu mempunyai kesaktian
berubah wujud, berubah 7 kali sehari, kecantikan yang terpancar sempurna,
terkadang sangat tua, jika terdengar musik tingkah laku si Dewi berubah enjadi
seperti gadis kelingsari.
(13) Yen sedhawuh
jwaleng sang rum, lir randha kepaten siwi, yen praptaning lingsir wetan, warna
wantah widadari, tengange lir dyah Ngurawan, Kumuda duk nujwa kingkin.
Apabila sedang memberi perintah,
seperti janda yang anaknya meninggal, ketika menjelang ufuk timur muncul wujud
berubah seperti bidadari, seperti dewi dari Kurawa, berkuda seperti sedang
susah.
(14) Lamun bedhug kusuma yu, mirip putri ing
Kedhiri, yen lingsir lir Banowatya, lamun asar pindha Ratih, cumpetingsapta
sadina, yen latri embah nglangkungi.
Ketika tabuh bedug, mirip putrid di
kedhiri, ketika matahari terbenam seperti Banowati, ketika asar berubah seperti
Dewi Ratih, 7 kali sehari, ketika malam semakin bertambah cantik.
(15) Lawan
sinung sekti punjul, dyah lawan samining ejim, warna wigya malih sasra, mancala
putra pan bangkit, mila kedhep ing sakjagad, sangking sektining sang dewi.
Serta mempunyai kesaktian tinggi,
Ratu dengan sesame mahluk halus, mampu berubah wujud 1000 kali, bias berubah
menjadi laki-laki, sehingga berada di seluruh dunia, karena sangat saktinya
sang Dewi.
(16) Sinten
ingkang mboten teluk, gung lelembut Nungsa Jawi, pra ratu wus teluk samya,
mring Ratu Kidul sumiwi, ajrih asih kumawula, bulu bekti saben warsi.
Siapa yang tidak tunduk, seluruh
mahluk halus dan bangsa manusia di Jawa, para Raja-raja sudah takluk semua,
hanya kepada Ratu Kidul saja, mereka takut dan mengabdi, memberi pengabdian
setiap tahun.
(17) Ngardi Mrapi Ngardi Lawu, cundhuk napra ing
jeladri, narpa Pace lan Nglodhaya, Kelut ngarga miwah Wilis, Tuksanga Bledhug
sumewa, ratu kuwu sami nangkil.
Gunung Merapi dan gunung Lawu,
bermahkota di samudera, Raja Pace dan Nglodhaya, Gunung Kelut dan gunung Wilis,
Mata air sembilan Bledug dan Ratu Kuwu semua hadir.
(18) Wringinpitu
Wringinrubuh, Wringin-uwok, Wringinputih, ing landheyan Alas Ngroban, sedaya
wus kereh jladri, Kebareyan Tega- (k.240) l layang, ing Pacitan miwah Dlepih.
7 Beringin, Beringin tumbang, Beringin
besar, Beringin putih, di tengah-tengah alas Ngroban, semua sudah dikuasai
samudera, Kebareyan tegal laying, di Pacitan serta Dlepih.
(19) Wrata
kang neng Jawa sagung, para ratuning dhedhemit, sami atur bulubektya, among
Galuh kang tan nangkil, kereh marang Guwatrusan, myan Krendhawahana aji.
Merata di seluruh Jawa, para
Raja-raja mahluk halus, semua memberi pengabdian, hanya Galuh yang tidak hadir,
diperintah oleh Guwatrusan, menghadapi Krendhawahana aji.
(20) Wuwusen
malih Dyah Kidul, lawan Risang Senapati, menuhi kang boja-boja, minuman keras
myang manis, kang ngladosi pra kenyendah, sangkep busana sarwa di.
Menceritakan kembali tentang Ratu
Kidul dengan sang senopati, lengkap dengan makanan, minuman keras dan minuman
manis, yang melayani para gadis-gadis yang berpakaian bagus-bagus.
(21) Bedhaya
sumaos ngayun, gendhing Semang munya ngrangin, weh kenyut tyasnya kang mriksa,
wileting be (ksa) mrak ati, keh warna solahing beksa, warneng bedhaya yu sami.
Para penari bedhaya maju kedepan,
musik gending semang berbunyi nyaring, yang melihatnya membuat rasa hati
tenteram, gerakannya menawan hati, bermacam-macam gerakan penari.
(22) Senapati
gawok ndulu, mring solahe dyah kang ngrangin, runtut lawan kang bredangga,
wilet rarasnya ngrespati, acengeng dangu tumingal, de warneng dyah ayu sami.
Senopati terheran-heran terpesona
melihat gerakan-gerakan yang gemulai, sesuai dengan alunan irama musik, irama
tembangnya menentramkan hati, sampai lama terpana melihatnya, wajah dewi-dewi
yang cantik-cantik.
(23) Tan
lyan kang pineleng kayun, mung juga mring narpa dewi, brangteng tyas saya kawentar,
de sang dyah punjul ing warni, kenyataning waranggana, sorote ngemas
sinangling.
Tiada yang lain yang dipikirkan
hanya di depannya, juga hanya kepada Ratu Kidul, hatinya semakin
berdebar-debar, karena sang Dewi lebih unggul kecantikannya dibandingkan
penyanyi, Dewi bercahaya seperti emas dicuci.
(24)
Wuyunging driya sinamun, tan patya magumbar liring, tan pegat sabil ing nala,
wau Risang Senapati, enget yen dene jinisnya, dyah narpa tuhuning ejim.
Senopati menutup-nutupi asmara dalam
hatinya, tidak terus mengumbar pandangannya hanya sebentar-bentar saja
memandang Ratu, tidak berhenti pula perang dalam bathin hatinya, sang senopati
teringat bahwa Ratu Kidul bukan dari golongan sejenisnya, sang Ratu yang
sebenarnya adalah mahluk halus/jin.
(25) Rianos
jroning kung, 1) kagugu saya ngranuhi, temah datan antuk karya, (k.241)
nggenira mrih mengku bumi, nging narpeng dyah wus kadriya, mring lungite
Senapati.
Dalam perasaan senopati terdalam, 1)
mengikuti rasa penasaran, agar berhasil tujuan, (k.241) untuk menguasai bumi,
akan tetapi sang Ratu sudah tahu, dengan apa yang dipikirkan senopati.
(26) Ngunandika
dalem kalbu, narpaning dyah ing jeladri, “ Yen ingsun tan nggango krama, nora
kudu dadi estri, enak malih dadi priya, nora na kang mejanani.
Berbicara dalam hati, sang Ratu di
samudera, “Jika saya tidak perlu menikah, tidak harus menjadi permaisuri, lebih
baik mejadi laki-laki, tidak ada yang mempengaruhi.
(27) De wis dadi ujar ingsun, anggon sun wadad
salamining, ngarsa-arsa pengajapan, temah arsa ngapirani, sunbekane mengko
jajal, piyangkuhe ngadi-adi.
Sudah menjadi sumpah saya, berniat
untuk menyendiri selamanya, menanti-nanti pengharapan, akan menjadi merepotkan,
nanti aku mencoba, keangkuhannya menjadi-jadi.
(28) Wong
agunge ing Metarum, dimene lali kang nagri, krasan aneng jro samodra”, kawentar
mesem sang dewi, tumungkul tan patya ngikswa, Senapati tyasnya gimir.
Orang besar di Mataram, agar lupa
dengan negaranya, kerasan (suka tinggal) di samudera”, sang Dewi mengumbar
senyum, kepala menunduk dengan mata menoleh sedikit melihat senopati, hati
Senopati menjadi penasaran.
(29) Duk
liniring mring sanging rum, tambuh surasaning galih, wusana lon anandika, “Dhuh
wong ayu karsa mami, wus dangu nggoningsun ningal, mring langene ing jro puri,
Mencuri pandang kepada sang Dewi
yang harum, menjadi tidak menentu perasaannya, sambil berbicara halus “Duh
putri cantik yang kuinginkan, sudah lama aku memandang, kepada keindahan dalam
puri,
(30) Pesareyanta
durung weruh, kaya ngapa ingkang warni”, nging dyah “Tan sae warninya, yen
kedah sumangga karsi, sinten yogi ndarbenana, lun mung darmi anenggani.”
Tempat tidurmu belum tahu, seperti
apa kelihatannya tempat tidurmu itu”, Ratu menjawab, “Tidak bagus wujudnya,
jika harus melihatnya terserah Anda, siapa yang pantas memiliki, saya hanya
sekedar menjaga saja.”
(31) Wusira
gya jengkar runtung, Sang Sena lan narpa dewi, rawuh jrambah jinem raras, alon
lenggah sang akalih, mungging babut pan rinengga, Se- (k.242) napati gawok
ngeksi.
Segera mereka beranjak bersama, sang
senopati dan sang Dewi, datang ke tempat tidur yang nyaman, keduanya duduk
pelan-pelan, diatas permadani yang rapi, Senopati terheran-heran melihatnya,
(32) Warneng
pajang sri kumendhung, tuhu lir suwargan ngalih, sang dyah matur marang priya,
“Nggih punika ingkang warni, tilemane randha papa, labet tan wonten ndarbeni.”
Bermacam-macan hiasan Sri Kumendhung
dipajang, terasa seperti syurga berpindah, Sang Ratu berbicara pada sang
senopati, “Ya begini lah wujudnya, tempat tidur si janda yang sengsara, karena
tidak ada yang memiliki,”
(33) Kakung mesem nglingira rum, ”Anglengkara
temen Yayi, ujare wong randha dama, ing yektine angluwihi, kabeh purane pra
nata, tan padha puranta Yayi.
Senopati tersenyum sambil melirik si
Dewi yang harum, “Kasihan sekali kamu Dik, katamu hanya seorang janda tapi
kenyataanya melebihi semua istana, tidak ada yang menyamai istana dinda.
(34) Pepajangan
sri kumendhung, ingsun tembe nggonsun uning, pesareyan warna endah, pantes
lawan kang ndarbeni, warna ayu awiraga, bisa temen ngrakit-ngrakit.
Hiasan Sri Kumendhung, baru kali ini
aku melihatnya, tempat tidur serba indah, pantas sesuai yang memilikinya,
bentuk yang sangat cantik, pandai sekali merangkainya.
(35) Baya
sungkan yen sun kondur, marang nagari Matawis, kacaryan uningeng pura, cacatira
mung sawiji, purendah tan nganggo priya, yen darbea kakung becik.
Aku menjadi malas pulang ke negeri
Mataram, setelah melihat-lihat istana, rasa kecewa hanya satu, lebih bagus
tidak ada lelaki, jika ada yang memiliki pria baik
(36) Wanodyane
dhasar ayu, imbang kakunge kang pekik, keng runtut bisa mong garwa, wonodyane
bekti laki, tur dreman asugih putra”, Senapati denpleroki.
Dasarnya wanitanya cantik seimbang
dengan pria yang baik, yang setia kepada isteri, wanitanya juga setia pada
suami, juga suka mempunyai anak banyak”, Senopati melirik menggoda dengan
matanya.
(37) Dyah
merang lenggah tumungkul, sarwi mesem turira ris, “Sae boten mawi priya,
mindhak pinten tyang akrami, eca mung momong sarira, boten wonten kang
ngrego-(k.243) ni.
Sang Dewi duduk dengan kepala
menunduk, sambil tersenyum berbicara halus, “Bagus tidak memiliki suami,
bertambah apa orang bersuami, enak sendirian saja, tidak ada yang mengganggu
(k.243).
(38) Eca
sare glundhung-gundhung, neng tilam mung lawan guling, lan tan ngronken keng
ladosan”, Senapati mesem angling, “Bener Yayi ujarira, enak lamban sira Yayi.
Enak tidur sendiri berguling kesana
kemari, diatas tikar bersama guling, dan tidak ada yang harus dikerjakan”,
Senopati terlihat tersenyum, Benar dinda katamu, enak sendirian kamu dinda.
(39) Mung
gawoke Nimas ingsun, na wong ledhang aneng gisik, tur priya kawelas arsa, lagya
rena wrin in jladri, semang ginendeng pineksa, kinon kampir mring jro puri.
Hanya heran saya kepada dinda, ada
seorang lelaki di pesisir pantai, apalagi pria yang meminta belas kasihan,
sedang melihat samudera, malah digandeng paksa, disuruh mampir/ singgah ke
dalam puri.
(40) Jeng
Ratu kepraneng wuwus, merang tyas wetareng lungit, kakung ciniwel lambungnya,
mlerok mesem datan angling, Senapati tyasnya trustha, wusana ngandika aris.
Sang Ratu terpana akhirnya, hatinya
merasa tersentuh, lelaki itu dicubit perutnya, melirik tersenyum menggoda
senopati, menyentuh hati senopati, selanjutnya berbicara lembut.
(41) ”Ya
sun pajar mirah ingsun, nggon sun praptaneng jeladri, labet sun anandhang
gerah, alama tan antuk jampi, kaya paran saratira, usadane lara brangti.
“Ya aku ini berbicara secara
mudahnya saja, aku datang ke samudera karena sedang sakit, sudah lama tidak
mendapat obat, seperti apa syaratnya obat sakit asmara.
(42) Mider
ing rat nggon sun ngruruh, kang dadi usadeng kingkin, tan lyan mung andika
mirah, pantes yen dhukum premati, bisa mbirat lara brangta, tulus asih marang
mami.”
Aku sudah keliling dunia untuk
berusaha, yang menjadi penawar sakit tidak lain hanya kamu, pantas jika
dihukum, yang bisa menyembuhkan sakit asmara, kasih sayang tulus kepadaku.”
(43) Sang
dyah maleruk tumungkul, uning lungit Senapati, nging tansah ngewani priya,
mangkana usik sang dewi, “Wong iki mung lamis ujar, sunbatanga nora slisir
Sang Dewi cemberut menunduk, sambil
memandang Senopati, tapi selalu berani dengan lelaki, demikian goda sang Dewi
kepada senopati, “ Anda ini hanya berbicara bohong, perkiraan saya tidak lah
salah.
(44) Minta
tamba ujaripun, pan dudu lara sayekti, lara arsa madeg nata, ewuh mungsuh guru
darmi, wus persasat ingkang yoga, kang amengku Pajang nagri.”
Meminta obat katanya, tapi tidak
sungguh-sungguh sakit, sakitnya karena berkehendak mejadi Raja, tidak enak
bermusuhan dengan sesama guru, sudah dititahkan yang memegang kekuasaan negeri
Pajang.”
(45) Wusana dyah
matur kakung, “Kirang punapa sang (k.244) pekik, kang pilenggah ing Mataram,
lelana prapteng jeladri, tan saged lun sung usada, nggih dhateng keng gerah
galih.
Akhirnya sang Dewi berbicara kepada
senopati, “Kurang apakah sang pangeran tampan, yang menduduki Mataram,
berkelana sampai samudera, tidak bisa menyembuhkan yang menjadi sakit hatinya.
(46) Yekti
amba dede dhukun, api wuyung ingkang galih, mangsi dhatenga palastra, tur badhe
nalendra luwih, kang amengku tanah Jawa, keringan samining aji.
Sungguh saya bukan dukun, api asmara
yang anda pikirkan, tidak mungkin menyebabkan kematian, apalagi akan menjadi
Raja dari para raja-raja, yang menguasai tanah jawa, ditakuti oleh sesame raja.
(47) Kang
pilenggah ing Matarum, mangsi kirangana putri, ingkang sami yu utama, kawula
estri punapi, sumedya lun mung pawongan, yen kanggea ingkang cethi.
Yang menduduki Mataram tidak mungkin
kekurangan wanita, yang cantik-cantik dan utama, kaum wanita yang bagaimanapun,
tersedia para nyai, jika dibutuhkan secara pasti.
(48) De
selamen lamban ulun, kepengin kinayan nglaki, kang tuk bulu bekti praja, labet
blilu tyang pawestri, tan wigya mangenggar priya, labet karibetan tapih.
Selama saya menyendiri, pernah
mempunyai keinginan bersuami, yang berbakti kepada kerajaan, karena malas
seorang wanita, tidak pandai terhadap pria, karena terlilit kain.
(49) Lamun
kanggeya wak ulun, kalilan among anyethi, ngladosi Gusti Mataram”, wau ta Sang
Senapati, sareng myarsa sebdeng sang dyah, kemanisan dennya angling.
Meskipun badan saya dibutuhkan,
diijinkan hanya untuk berbakti kepada Gusti Mataram,” Sang Senopati
mendengarkan perkataan Dewi sambil menikmati melihat kemanisan Ratu Kidul.
(50) Saya
tan deraneng kayun, asteng dyah cinandhak ririh, sang retna sendhu turira,
“Dhuh Pangeran mangke sakit, kadar ta arsa punapa, srita-sritu nyepeng driji.
Semakin lama tidak bisa ditahan lagi
hati Senopati, tangan Dewi dipegang pelan-pelan, sang Ratna Dewi berkata lembut
manja, “Dhuh Pangeran nanti sakit, sebetulnya pangeran mau apa, tiba-tiba
meremas-remas jari tangan saya.
(51) Asta kelor
driji ulun, yen putung sinten nglintoni, nadyan wong agung Mataram, mangsi
saged karya driji”, kakung mesem lon delingnya, “Dhuh wong ayu sampun runtik.
Jari tangan saya kecil-kecil, jika
patah siapa yang akan mengganti, meskipun orang besar Mataram tidak mungkin
menciptakan jari tangan”, Senopati tersenyum sambil berkata pelan, “Dhuh wanita
cantik jangan marah.
(52) Nggon
sun nyepengasteng masku, Yayi aja salah tampi, mung yun u-(k.245) ning
sotyanira”, dyah narpa nglingira aris, “Yen temen nggen uning sotya, sing tebih
andene keksi.
Saya memegang tanganmu, dinda jangan
sampai salah terima, hanya mau melihat ( k.245) cincinmu”, Lalu Dewi berkata
halus, “Jika benar Anda hanya mau melihat cincin saya, bisa melihat dari jauh
saja.
(53) Yekti
dora arsanipun, sandinya angasta driji, yektine mangarah prana, ketareng geter
ing galih, dene durung mangga karsa, paring jangji sih mring cethi.”
Pasti bukan kehendak sesungguhnya,
berpura-pura memegang jemari, pasti berkehendak sesuatu, terlihat jelas
dipikiran, beri lah janji cinta kasih yang pasti.”
(54) Kakung mesem
sarwi ngungrum, swara rum mangenyut galih, narpaning dyah wus kagiwang,
mring kakung asihnya kengis, esemnya mranani priya, Senapati trenyuh galih.
Senopati merayu dengan bernyanyi
sambil tersenyum, suaranya merdu menggugah hati, Ratu cantik sudah terpesona,
kepada senopati cintanya terbuka, senyum ratu menawan pria, Senopati tersentuh
hatinya.
(55) Narpaning
dyah lon sinambut, pinangku ngras kang penapi, sang dyah tan lengganeng karsa,
labet wus katujweng galih, jalma-jalma dera ngantya, pangajapan mangke panggih,
Sang Dewi disambut perlahan,
diletakkan diatas pangkuan senopati, sang Dewi tidak menolak keinginan, yang tertuju
kepada kekasih hati, terpenuhi keinginan mahluk-mahluk itu.
(56) Lan
titisnya Sang Hyang Wiku, kang mengkoni ngrat sekalir, Senapati nir wikara,
karenan mring narpa dewi, tansah liniling ngembanan, de lir ndulu golek
gadhing.
Dan titisan Sang Hyang Wiku, yang
menguasai dunia, Senopati tanpa halangan, kehendak kepada sang Dewi, saling
melihat mesra dalam pangkuan, seperti boneka golek gadhing.
(57) Binekta manjing jinem rum, tinangkeban ponang
samir, kakung ndhatengaken karsa, datansyah bremara sari, mrih kilang mekaring
puspa, kang neng madya kuncup gadhing.
Dibawa masuk ke tempat tidur yang
harum, tertutup kain selendang, senopati mendatangkan hasrat, selalu mesra,
kepada ratu yang seperti bunga sedang mekar, yang berada ditengah kuncup gading.
(58) Jim prayangan miwah lembut, neng jrambah sami
mangintip, mring gusti nggen awor raras, kapyarsa pating kalesik, duk sang dyah
katameng sara, ngrerintih sambate (k.246) lalis.
Jin setan parahyangan serta mahluk
halus, mereka mengintip, kepada gusti yang bercinta, terdengar saling berbisik,
ketika sang Ratu terkena tajam, mengadu merintih (k.246).
(59) Kagyat katemben pulang yun, sang dyah duk
senanira nir, nggeladrah rempu ning tilam, ukel sosrah njrah kang sari, kongas
ganda mrik mangambar, bedhahe pura jeladri.
Terkejut ketika sang Dewi kehilangan
selaput daranya, pecah membanjiri di tempat tidur, sanggul rambutnya menjadi
berantakan, tercium bau semerbak harum, rusaknya pura samudera.
(60) Dyah
ngalintreg neng tilam rum, jwala nglong kerkatira nir, Senapati wlas tumingal,
sang dyah lin sinambut ririh, sinucen dhateng patirtan, wusira gya lenggah
kalih.
Dewi terbaring lemah di tempat tidur
harum, selaput daranya hilang, Senopati memandang dengan belas kasihan, sang
Dewi diambilnya pelan-pelan, lalu keduanya duduk.
(61) Dyah
sareyan pangkyan kakung, tan pegad dipunarasi, mring kakung Sang Senapatya,
nyengkah ngeses sang retna di, raket sih kalihnya sama, penuh langen ngasmara
di.
Dewi tiduran diatas pangkuan
Senopati, tidak henti-hentinya diciumi oleh Senopati, keduanya saling dekap
erat, penuh cinta.
(62) Cinendhak rengganing kidung, pasihane sang
akalih dugi ngantya sapta dina, Senapati neng jeladri, ing mangke arsa kondura,
marang prajanya Matawis.
Irama kidung yang pendek, kemesraan
keduanya sampai tujuh hari, Senopati tinggal di dalam samudera, yang nanti akan
pulag ke kerajaan Mataram.
(63) Kakung
nabda winor rungrum, “Dhuh mas mirah ingsun Gusti, ya sira karia arja, ingsun
kondur mring Matawis, wus lama aneng samodra, mesthi sun diarsi-arsi,
Senopati berbicara dengan bernyanyi,
“Dhuh emas merahku, ya semoga kamu bahagia, aku pulang ke Mataram, sudah lama
di samudera, pasti aku sudah ditunggu-tunggu,
(64) Marang
wadyengsun Matarum, wus dangu tugur ing nagri”, narapaning dyah sareng myarsa,
yen kakung mit kondur nagri, sekala manca udrasa, druwaya badra dres mijil.
Oleh rakyatku di Mataram, sudah lama
menjaga negeri”, Dewi mendengarkan sambil merasa sedih jika senopati pamit
pulang ke negerinya, menangis sedih, Rembulan menjadi menangis deras.
(65) Dereng dugi
onengipun, mring kakung kemangganing sih, alon lengser sangking pangkyan,
udrasa sret dennya angling, “Kaya mengkono (k.247) rasanya, wong tresna
dentimbangi.
Belum sampai yang di pikirannya,
kepada senopati yang dicintai, perlahan-lahan turun dari pangkuan, terdengar
isak tangis Ratu, “ Seperti ini lah (k. 247) rasanya mencintai yang
dibandingkan.
(66) Kaya
timbang tresnaingsun, yen sun bisa nyaput pranti, myang nguja sakarsanira,
mesthi kanggo nggonsun nyethi”, kakung uning wus kadriya, mring udrasa sang
retna di.
Seperti membandingkan cintaku,
seandainya aku bisa memberi, menuruti semua kehendakmu, pasti saya berguna”,
Senopati sudah tahu dalam hati, atas tangisan sang Ratna.
(67) Lon
ngudhar paningsetipun, cindhe puspa pinrada di, dyah sinambut gya ingemban,
binekta mider kuliling, marang kebon petamanan, kinidung ing pamijil.
Pelan-pelan melepas kain setagen,
berhias bunga-bunga emas, Dewi disambut diemban/diangkat, dibawa
keliling-keliling ke kebun taman sambil dinyanyikan oleh Senopati.
M I J I L
(1) “Dhuh
mas mirah aja sumlang ati, titenana ingong, lamun supe marang sira Angger,
marcapada myang delahan Yayi, nggoningsun mangabdi, ditulus sihipun.
“Dhuh emas merahku jangan khawatir
hatimu, lihatlah saya, jika lupa kepadamu, dari dunia sampai akherat Dinda, aku
mengabdi cinta tulus.
(2)
Nadyan ingsun pas wus sugih krami, tur sami yu kaot, genging tresna wus tan
liya Angger, ingkang dadi teleng ingsun kang sih, mung andika Gusti,
nggen sun ngawu-awu.
Walaupun saya sudah punya banyak
isteri, dan cantik-cantik, besar cintaku tidak lain adalah kamu dinda, yang
menjadi tanda kuat cinta, hanya dirimu adinda Gusti, kepadamu saya
tergila-gila.
(3) Malawija
neng jro tilam sari, tan lengganing pangkon, mung pun kakang timbangana Angger,
ingsun yekti anandhang wiyadi, dereng antuk jampi, tan lyan sira masku,
Kenapa saya berlebihan ditempat
tidur, tidak melepaskan pangkuan, hanya kakanda pula daripada dinda, saya
sungguh sedang menderita sakit, belum mendapatkan obat, tidak lain hanya lah
kamu emasku,
(4) Ambirata rentenging tyas kingkin, satemah
sun-antos, nadyan kinen laju jrak neng kene, tan suminggah sakarsa mestuti,
nging kapriye Yayi, solahe wadyengsun.”
Yang bisa menghilangkan hati sedih,
jadi saya tetap menunggu-nunggu, walaupun harus berjalan jauh sampai disini,
tidak ingin sembunyi berusaha, tetapi bagaimana dengan rakyatku Dinda.”
(5)
Narpaning dyah tyasnya lir jinait, kapraneng pamuwos, kemanisen kakung
pangrengihe, (k.248) dadya luntur sihira sang dewi, mring kakung lon angling,
“Pangran nuwun tumrun.”
Hati Ratu tersentuh, terpesona oleh
perkataan senopati yang manis minta dimengerti, (k.248) menjadi pudar sihirnya
sang Dewi, kepada senopati berkata pelan, “Pangeran saya minta turun.”
(6) Sing ngembanan wus tumrun sang dewi, long
lenggah sekaron, malih sang dyah matur mring kakunge, “Pangran nuwun ngapunten
kang cehti, dene kumawani, dhoso gungan kakung.
Sang Dewi turun dari pengembanan/
bopongan, kemudian duduk diatas bunga, kembali Dewi berbicara kepada senopati,
“Pangeran, saya mohon sungguh-sungguh dimaafkan, karena terlalu berani banyak
kepada lelaki/senopati.
(7) Datan langkung panuwuning cethi, sih
tresnanya yektos, sampun siwah putra wayah tembe, tinulusna darbe cethi mami”,
kakung ngraketi ngling, dyah ingras pinangku.
Tidak lebih permohonan saya, cinta
kasih yang nyata, jangan berubah sampai anak cucu nanti, ketulusan menjadi
milikku”, Senopati langsung memeluk, Dewi dipangku.
(8)
“Ya mas Mirah aja sumlang galih, sok bisaa klakon”, malih sang dyah matur mring
kakunge, “Nggih Pangeran yen wus mangguh westhi, praptanireng jurit, mrih
enggal lun tulung.”
“Ya emas merahku jangan khawatir
hatimu, nanti akan terjadi”, Dewi berbicara lagi kepada senopati, “Ya Pangeran
jika sudah menjadi sungkan nanti menghadapi perang, segera saya tolong.”
(9) Magut sang dyah kakung lon winangsit,
ubayaning temon, “Sedhakepa myang megeng napase, anjejaka kisma kaping katri,
yekti amba prapti, ngirit wadya lembut.
Kepala Dewi mengangguk pelan sebagai
tanda akhir pertemuan, “Sedekapkan tanganmu dengan menahan nafas, hentakkan
kaki ke tanah 3 kali, saya pasti datang, membawa pasukan mahluk halus.
(10) Lawan
amba atur araneng jurit, mrih digbya kinaot, Tigan lungsungjagad nggih namine,
dhinahara gung sawabe ugi, panjang yuswa yekti, kyating sara timbul.
Bersama saya serahkan pasukan, agar
kekuatannya unggul, Telur Lungsung Jagad namanya, mendapat pengaruh besar juga,
panjang umur pasti, kekuatan tumbuh pesat.
(11) Lawan
Lisah Jayengkatong nami, dewa kang sih mring ngong “, kalih sampun
ngaturken kakunge, Senapati sawusnya nampeni, langkung trustheng galih, antuk
sraneng pupuh.
Dengan minyak Jayengkaton namanya,
Dewa yang memberi padaku”, kedua hal itu sudah diberikan kepada senopati, sudah
diterima oleh senopati, bertambah senang hatinya, mendapat sarana untuk perang.
(12) Malih sang
dyah mangsit marang laki, ngelmining kerato- (k.249) n, mrih kinedhep
mring lelembut sakeh, Senapati wus kadriyeng wangsit, wusana sang dewi,
ngraket weceng kakung.
Kembali sang Dewi memberi pesan
kepada senopati, ilmu dari keraton (k. 249), yang tersedia oleh semua mahluk
halus, Senopati sudah menerima wangsit, selesainya Dewi memeluk erat Senopati.
(13) “Dhuh
Pangeran yen marengi karsi, ing panuwun ingong sampun age-age kondur
mangke, wilangun lun
yekti dereng dugi, paran polah mami, yen paduka kondur.”
“Dhuh Pangeran jika saya
diperbolehkan meminta, saya minta jangan cepat-cepat pulang, menurut
perhitungan saya belum sampai, seperti apa saya nanti, jika Paduka pulang.”
(14) Raka ngimur
mrih lipuri Yayi, “Adhuh mirah ingong kang sih tresna marang ing dasihe, myang
sakjarwa wus sun trima Yayi, nging sun meksa amit, megat oneng masku.
Kanda Senopati menghibur Dinda Ratu,
“Adhuh emas merahku yang aku cintai, saya sudah jelas menerima Dinda, hanya
saja saya harus pamit, berpisah dengan mu emas merahku.
(15) Aja brangta
mirah wong akuning, lilanana ingong, ingsun kondur mring Mataram prajeng, nora
lama mesthi nuli bali, mring pureng jeladri, tuwi dika masku,
Jangan sedih emas merah milikku,
relakanlah saya, saya pulang ke kerajaan Mataram, tidak lama pasti akan
kembali, ke puri samudera ini, menjenguk engkau emasku,
(16) Saking
labet datan betah mami, pisah lan mas ingong, sangking wrate wong mengkoni
prajeng”, sang dyah ngungsep pangkyan ngling ing laki, “Pangran sampun lami,
nggih nuntena wangsul.”
Saya sebenarnya sangat tidak kuat
untuk berpisah dengan emasku, hanya karena berat beban saya menjaga menlindungi
kerajaan”, Sang Dewi kemudian jatuh memeluk pangkuan Senopati, “Pangeran jangan
lama, segera pulang kesini.”
(17) Dugi
nggusthi megat onenging sih, gya mijil sang anom Ratu Kidul ndherekken kondure,
asarimbit kekanthen lumaris, rawuh Srimanganti, gya kakung nglingnya rum.
Sampai akhirnya Gusti Senopati
mengakhiri kasih cinta, segera Ratu Kidul mengantarkan kepulangannya, saling
menggandeng tangan harmonis, sampai di Srimanganti, Senopati segera
melihat sang Dewi penuh rasa kasih.
(18) “Wus
suntrima sihira Mas Yayi, nggennya ngater mring ngong, among ingsun minta
sihirangger, srana tumbal usadaning kingkin”, sang dyah manglegani, sih
katresnane kakung.
“Sudah saya terima sihir mu Dinda
Mas, olehmu menghantar saya, hanya saya minta sihirmu, sebagai sarana tumbal
obat sakit asmaraku”, Sang Dewi memberi cintanya kepada Senopati.
(19) Atur
gantyan manglungken sing lathi, tinampen waja (k.250) lon, geregetan ginigit
lathine, sang dyah kagyat raka sru pinulir, purna kang karon sih, sewangan
lestantun.
Bergantian memberi ciuman bibir,
diterima gigi secara pelan, mencium menggigit mesra, Sang Dewi kaget pada
Senopati, setelah bercumbu, kunjungan selesai.
(20) Senapati praptanireng njawi, puranya sang
sinom, sirna wangsul keksi samodrane, Senapati nggenya napak warih, lir
mangambah siti, tinindakkira laju.
Senopati telah sampai diluar pura
sang Dewi, kembali menghilang samudera dari penglihatan, Senopati berjalan
diatas air, seperti memijak tanah, dia berjalan terus.
(21) Senapati sakpraptaning gisik, wespadeng
pandulon, kang pitekur neng Parangtritise, wus saestu lamun guru yekti,
niyakaning Sunan Adilangu.
Senopati sampai dipinggir pesisir
pantai, melihat dengan waspada kepada seseorang yang berdiri tegak di
Parangtritis, sudah merasa yakin bahwa dia adalah Guru Senopati, yaitu Sunan
Adilangu.
(22) Senapati gepah nggen mlajengi, mring guru sang
kaot, prapta laju, mangusweng padane, pamidhangan ngasta mring sang yogi,
luwarnya ngabekti, lengser lenggah bukuh.
Senopati segera menghampiri maha
guru, dengan segera memberi hormat tunduk, tangan guru menyentuh sang anak/
murid, sebagai tanda diterimanya bakti sang Senopati, bergeser duduk sopan.
(23) Sunan
Adi gya ngandika aris, “Jebeng sokur ingong, lamun sira katemu neng kene, sabab
ingsun arsa anjarwani, pratingkah kang yekti, mrih arjaning laku.
Sunan Adilangu berbicara dengan
bijaksana, “Aku bersyukur anakku, aku bertemu denganmu disini, sebab aku
menanti-nanti, apa yang sebenarnya terjadi dengan perjalananmu.
(24) Sira sinung
digdaya lan sekti, ngluwihi sagung wong, sun prelambang samodra pamane, kita
ambah tan teles kang warih, lir dharatan ugi, tyasnya aja ujub,
Kamu sangat ampuh dan sakti,
melebihi semua orang, misalnya saja tanda samudera yang kamu injak tanpa basah
dengan air, seperti daratan saja, tetapi ingatlah hatimu jangan angkuh
(25) Riya kibir
sumengah tan keni, segahe Hyang Manon, nabi wali uliya sedene, yen neraka tuk
sikuning Widi, karseng Hyang piningit, bab catur piyangkuh.
Sombong, riya, congkak tidak boleh,
dibenci oleh Hyang Manon, nabi wali Allah juga membenci, jika neraka mendapat
laknat dari Hyang Widi, diharapkan oleh Hyang tersembunyi, bab pembicaraan yang
angkuh.
(26) (k.251) Wong
gumedhe anglungguhi kibir, sapa padha lan ngon, larangane Hyang Sukma kang
murbeng, kibir riya piyangkuhing jalmi, mrih ngalema luwih, keringan sawegung.
(k.251) Orang yang sombong melebihi
kibir. Barang siapa yang patuh pada larangan Hyang Sukma yang menciptakan alam
dan seisinya, sombong dan riya adalah keangkuhan manusia, minta dipuji-puji
berlebihan, semuanya itu tidak lah pantas
(27) Amemadha
marang ing Hyang Widi, wong pambeg mengkono, kalokeng rat mring praja liyane,
ujubira piyangkuh ngengkoki, gawoka kang ngeksi, lumaku gumunggung.
Mempersamakan diri dengan Hyang
Widi, orang seperti itu disemayami derajat dari raja-raja yang lainnya,
perlihatkanlah kepribadianmu yang tidak angkuh, terlihat mempesona, berjalan
anggun berwibawa.
(28)
Saksolahe was tan darbe maning, mung legane batos, sakeh patrap ja mengkono
Jeneng, Senapati tuhunen kang kapti, lan sun plambang maning, kan tan lungguh
ngelmu
Semua tingkah laku tidak ada yang
mengganggu hati, tinggal tentramnya hati saja, banyak sekali perilaku jangan
hanya menjadi nama saja, Senopati benar-benar hanya berfokus pada
kehendak/cita-cita luhur, dan saya memperumpamakan lagi, yang tidak memiliki
ilmu.
(29) Aja
sira pambeg kaya langit, bumi gunung argon, lan samodra plambang patrap kabeh,
pan ya Kaki pambeganing langit, saengganing jalmi, ngendelken yen luhur.
Jangan lah kamu menengadah seperti
langit (angkuh), bumi gunung tinggi, dan samudera semua contoh, ya Kaki
pemberian langit, bermacam-macam manusia, mengandalkan yang luhur.
(30) Bumi
kandel jembare ngluwihi, dwi lir pambeging wong, wus tan ana mung iku
dayane, myang kang gunung digung geng inggil,sagra jro tirtaning, gurnita
kang alun,
Tebalnya bumi dan luasnya itulah dua
sifat manusia, sudah tidak ada yang melebihi kekuatannya selain itu, kepada
gunung-gunung besar dan tinggi, dalamnya samudera, gumelarnya ombak,
(31) Ngendelaken digdayane sami, bumi samodra rob,
langit arga pambeg jalma kabeh, wus tan ana polataning maning, sisip pambeg
jalmi, kurang jembar kawruh.
Mengandalkan kekuatan mereka, bumi
samudera banjir, semua langit dan gunung seperti sifat manusia, sudah tidak ada
perbedaannya lagi, sedikit berbeda dengan manusia yang tidak mempunyai ilmu
pengetahuan.
(32) Yen
sira yun wigya dadi aji, mangreh sagunging wong, aja pegat istiyarmu Je-
(k.252) beng, laku pasrah mring Kang Murbeng Bumi, neng musik di-ening, mrih
uning Sukma Gung.
Jika kamu menjadi orang tinggi/
Raja, memerintah semua orang, jangan berhenti ikhtiarmu (k.252) Nak, berpasrah
kepada Kang Murbeng Bumi (Penguasa Yang menciptakan Bumi dan seisinya), menjadi
sekutu terhadap Sukma Gung (Hyang Besar Sukma)
(33) Ginampangan seka karseng Widi, di-terang
pandulon, aja sereng sakpekoleh bae, ngibadaha nglungguhana gami, nging driya
dieling, mrih manise wadu.
Secara mudah terwujud kehendak dari
Hyang Widi, berfokus lah pada pandangan/tujuanmu, jangan sembarangan bertingkah
seenaknya saja, beribadah lah memeluk agama, selalu hati berwaspada kepada
manisnya wanita.
DHANDHANGGULA
(1)
Lawan Jebeng ya sun Tanya yekti, antuk apa sira seka sagra”, Senapati lon
ature, “Inggih binektan ulun, Tigan lungsungjagat ken nedhi, lan Jayengkaton lisah”,
dwi serana katur, sang wiku wrin lon delingya, “Katujone durung kongsi sira
bukti, yen wisa dadi apa.
Kepadamu anakku aku bertanya, kamu
mendapat apa dari segoro/samudera”, Senopati menjawab pelan, “Ya saya diberi
Telur Lungsung Jagad yang disuruh memakannya, dan Minyak Jayengkaton”,
Keduannya adalah pemberian, sang Wiku sudah menyadarinya dan berkata secara
halus, “Untung saja kamu belum membuktikannya, jika sudah dimakan mau jadi apa
kamu Nak.
(2) Temah antuk sengsareng ngaurip, yekti wurung sira
dadi nata, nggonirarsa mengku ngrate, sida neng samodra gung, datan bisa mulih
Matawis, de wadyanta tan wikan, myang garwa putramu, labete wus salin tingal,
kita dadi jodhone Ni Kidul mesthi, sabab nir manungsanya.
Hanya mendapat hidup yang sengsara,
pasti gagal keinginanmu menjadi Raja memerintah kerajaan malah terperangkap di
samudera luas, tidak bisa kembali ke Mataram, rakyatmu dan anak isterimu tidak
akan melihatmu karena kamu sudah berubah wujud, karena kamu menjadi
lelaki/suami Ratu Kidul, menjadi hilang wujud manusiamu.
(3)
Maneh Jebeng sun Tanya kang yekti, sira remen marang narpaning dyah, kaya ngapa
suwarnane”, Senapati lon matur, “Wananipun ayu nglangkungi, saktuwuk dereng
mriksa, keng (k.253) kadya Dyah Kidul”, sang wiku mesem ngandika, “Kesamaran
kita Jebeng Senapati, kena ngayu sulapan.
Kembali saya bertanya kepada mu
dengan pasti, kamu suka kecantikan sang Ratu, seperti apa wajahnya”, Senopati
menjawab pelan, “Wajahnya sangat cantik, seumur hidup saya belum pernah
melihat, yang seperti (k.253) Dyah Ratu Kidul”, Sang Wiku tersenyum berbicara,
“Kamu terkena sihirnya anakku, itu hanya wujud yang disulap.
(4)
Sabab sira durung sidik ngeksi, nguni sun wus namun manjing pura, dyah supine
ya suncolong, neng jenthik driji sang rum, iki warna delengen Kaki”, kagyat
Sang Senapatya, nggenira andulu, de supe langkung gengira, pan sakwengku tebok
bolonging li-ali, tumungkul Senapatya.
Sebab kamu belum pernah melihat
sebelumnya, dulu saya sudah pernah masuk ke pura, aku mencuri cincin dari jari
kelingking sang Ratu, ini wujud sebenarnya sang Ratu silahkan melihat anakku”,
senopati terkejut, melihat cincin yang sangat besar, sebesar “tebok” lubang
cincin, Senopati merunduk memperhatikan.
(5)
Driya maksih maiben ing galih, Sunan Adi ing tyas wus
waskitha, Senapati tyas sandeyeng, wusana ngling sang
wiku, “Payo Jebeng ya padha bali,mumpung narpeng dyah nendra,katon warna tuhu,
mengko Jebeng wespadakna”, ri wusira Jeng Sunan lan Senapati, linggar manjing
samodra.
Saya masih merasa ragu dalam hati,
Sunan Adilangu menyadari dalam hatinya, hati senopati bimbang, lalu melihat
kepada sang Wiku, “Ayo Nak kita pulang, mumpung Ratu sedang tidur, nanti kamu
bisa memperhatikannya lagi” setelahnya Kanjeng Sunan Adilangu dan senopati
berabjak meninggalkan samudera.
(6) Sakpraptaning jro pureng jeladri, Ratu Kidul
wus kepanggih nendra, nglenggorong langkung agenge, lukar
ngorok mandhekur,rema gimbal jatha mangisis,panjangnya tigang kilan, sakcarak
gengipun, kopek nglembereh sakiyan, Senapati kamigilan wrin ing warni, tansah
legek tan nebda.
Sesampainya di pintu samudera,
diketahui bahwa Ratu Kidul sudah tidur, tidur telentang badannya sangat besar,
tidur tanpa pakaian dan suara mendengkur, rambutnya gimbal/ gembel dan gigi
siungnya keluar tajam, panjangnya 3 kali jengkal tangan, sebesar “carak”,
payudaranya turun menggantung, Senopati menggigil ketakutan melihat wujudnya,
sangat terkejut sampai tanpa bicara.
(7) (k.254) Sunan Adi nebdeng Senapati, “Jebeng
iku warnane sanyata, kang bisa ayu sulape, linulu mring Hyang Agung, lamun
wungu sakarep dadi, bisa salin ping sapta, sakdina warna yu, yen wis tutug
pandulunya, payo mulih bok menawi mengko tangi, gawe rengating driya.”
(k.254) Sunan Adilangu berkata
kepada Senopati, “Nak itu lah wujud sebenarnya Ratu Kidul, yang bisa berubah
menjadi cantik karena sulapan sihir, “linulu” kepada Hyang Agung, ketika bangun
berubah lagi, bisa berubah selama tujuh (7) kali, dalam satu hari, menjadi
cantik, kalau kamu sudah puas melihantnya mari kita pulang, kemungkinan dia
nanti bangun, membuat sakit hati.”
(8)
Wusnya nulya kentar pyagung kalih, ing semarga Sunan tansah jarwa, “Ya sun tan
malangi Jebeng, nggonira kita wanuh, lan dyah narpa sakkarsa Kaki, wis bener
karsanira, nging ta cegah ingsun, wenangira mung persobat, sabab iku kang
rumeksa Pulo Jawi, wenang sinambat karsa.
Setelah itu kedua pembesar beranjak
pergi, di perjalanan Sunan berbicara, “Ya saya tidak menghalangi kamu
berkenalan dengan Ratu Kidul, sudah benar keinginanmu, terserah kamu, hak kamu
berteman, sebab itu yang menyatukan Pulau Jawa, berhak meminta bantuan.
(9)
Mayo padha mulih mring Matawis, ingsun arsa kampir wis manira”, wusnya dwi
gancang tindake, Sunan ing Ngadilangu, dhinerekken lan Senapati, tindakira lir
kilat, sakedhap prapta wus, njujug dalem pepungkuran, Sunan Adi lawan wayah
Senapati, arsa ngyektekken srana.
Mari kita pulang ke Mataram, saya
mau singgah di rumahmu”, ayo percepat perjalanan kita, Sunan Adilangu diikuti
oleh Senopati, jalan mereka secepat kilat, sekejap sudah sampai, langsung
menuju rumah belakang, Sunan Adilangu dan cucu Senopati akan membuktikan sarana
(pemberian Ratu, telur dan minyak).
(10) Juga
juru taman Senapati, jalma tuwa madad karemannya, dadya mengguk raga
ngronggok, yen angot tan tuk turu, sambat muji marang Hyang Widi, nuwun kuwatan
rosa, pinanjangna (k.255) ngumur, samben muji pan mangkana, kantya tan wrin yen
gustenira miyosi, tumrun bale krengkangan.
Juga juru taman Senopati, manusia
tua yang suka menghisap candu, menjadi batuk dan badan rusak kurus kering, jika
kumatnya datang tidak bisa tidur, mengadu kesakitan kepada Hyang Widi, meminta
kekuatan dan panjang umur (k.255), setiap sedang memohon seperti itu seterusnya
sampai tidak sadar kalau gusti majikannya menghampiri, dia turun dari bale
dengan susah payah jatuh bangun.
(11) Senapati
wusnya lengah angling, “Heh Ki Taman mau sun miyarsa, sira muji mintakyate, iku
ta apa tuhu, minta ing Hyang sarasing sakit, lan dawane murira”, Juru Kebon
matur,”Nggih Gusti yektos amba, rinten dalu nenuwun maring Hyang Widi,
pangjanging umur saras.”
Setelah duduk Senopati berbicara,
“Heh Ki Taman tadi aku mendengar kamu berdoa meminta kekuatan, apa itu betul,
minta kepada Hyang untuk sembuh dari sakit dan panjang umurmu”, Juru Taman
menjawab,”Ya Gusti, benar hamba, setiap malam meminta kepada Hyang widi,
panjang umur dan sehat.”
(12) “Yen wis
mantep panuwunmu Kaki, sunparingi sesarating gesang, dimen sirna lara kabeh”,
Ki Taman nembah nuwun, majeng sinung tigan tinampin, laju kinen nguntala, seksana
nguntal wus, Ki Tamanmubeng angganya, lir gangsingan tantara jumeglug muni,
wreksa sol sangking prenah.
“Kalau sudah yakin permintaanmu
Kaki, aku memberimu prasyarat hidup, agar hilang semua kesakitan”, Ki Taman
menghaturkan sembah terimakasih, maju mendekat Senopati dan menerima telur,
disuruh segera menelannya, sesudah menelan telur badan Ki Taman berputar-putar,
seperti gangsingan berbunyi keras (gangsingan = mainan anak terbuat dari bamboo
yang bergerak berputar-putar cepat seperti angina puyuh), arahnya dari pohon
besar.
(13) Gya jenggeleg
warna geng nglangkungi, juru taman lir gunung anakan, jatha gimbal kalih kaged,
wrin langkung tyasnya ngungun , sang wiku ngling mring Senapati, “Iku Jebeng
dadinya, yen nut mring Ni Kidul”, Sang Sena minggu tan nebda, mitenggengen
gegetun uningeng warni, dekadya arga suta.
Ki Taman berubah menjadi besar
sekali seperti anak gunung, dua gigi siung dan rambut gembel, hatinya terkejut
dan menangis, Sang Wiku melihat Senopati, “Itu lah jadinya Nak jika mengikuti
kehendak Ni Kidul”, Sang Senopati selama tujuh (7) hari tidak mau berbicara,
terpaku melihat wujud dan menyesal, Senopati berdiri kaku seperti anak gunung.
(14) Sunan adi gya
ngandika malih, “Kari siji Jebeng nyatakena, kang ran lenga Jayengkatong”, Sang
Senapatya me-(k.256) stu, nulya dhawuh kinon nimbali, pawongan nguni emban,
tengran Nini Panggung, lan gamel nami Ki Kosa, tan adangukalihnya wus tekap
ngarsi,Sang Sena lon ngandika.
Sunan Adilangu segera berbicara
lagi, “Masih ada satu lagi yang harus dibuktikan Nak, yang bernama Minyak
Jayengkatong”, Sang Senopati setuju (k.256), segera memberi perintah untuk
memanggil emban abdi dalem/ pengasuh yang bernama Nini Panggung, dan tukang
gamelan/ tukang musik yang bernama Ki Kosa, keduanya dipanggil dan tidak lama
setelahnya mereka sudah ada di hadapan, Sang Senopati berbicara pelan.
(15) “Bibi
Panggung mula suntimbali, lan si Kosa ya padha sunjajal. Nggonen lenga
Jayengkatong, nggennya sung Ratu Kidul, yen wis ngarja sekti ngluwihi”, kang
liningan wot sekar, tan lengganeng dhawuh, Panggung Kosa tinetesan,
Jayengkatong gya sirna kalih tan keksi, pan wus manjing nyeluman.
“Bibi Panggung kamu saya panggil dan
Ki Kosa untuk saya coba. Pakailah Minyak Jayengkaton pemberian Ratu Kidul, jika
sudah terbukti sangat sakti”, tidak menolak perintah, Panggung dan Kosa
ditetesi Minyak jayengkaton segera keduanya hilang tidak kelihatan, sudah
berubah menjadi siluman.
(16)
Saksirnanya ngungun Senapati, abdi tiga pan salah gedadyan, wusana lon
ngandikane, “Heh Kosa bibi Panggung, de wong roro padha tan keksi”, umatur kang
sinebdan, “Inggih Gusti ulun, keng cethi tan kesah-kesah, sangking ngarsa wit
pinaringan lisah Gusti, de mawi tan katinggal.”
Setelah hilangnya mereka, Senopati
menangis, pada tiga abdi sudah terjadi kesalahan, setelahnya pelan bicaranya,
“Heh Kosa dan bibi Panggung, perlihatkanlah diri kalian”, menjawablah mereka,
“Baik Gusti saya, yang pasti kami tidak pergi-pergi dari Anda sejak diberi
minyak oleh Gusti, walaupun saya tidak terlihat.”
(17)
Sunan Adi lon nambungi angling, “Heh Ni Panggung sira lan si Kosa, padha
narimaa karo, pan wus karseng Hyang Agung, sira dadi wadaling gusti, dene
jatining jalma, mengko tan kadulu, pan wis dadi ejim padha, nging ta sira aja
lunga sing Matawis, emongen gustenira.
Sunan Adilangu pelan menyahut, “Heh
kamu Ni Panggung dan si Kosa, terimalah atas kehendak Hyang Agung, kalian
menjadi tumbalnya Gusti, tetap menjadi sejatinya manusia sebelumnya sampai
masadepan, walaupun sudah menjadi mahluk jin, janganlah pergi dari Mataram,
asuhlah Gusti kalian.
(18) Prayogane
Jebeng (k.257) Senapati, bocahira telu ingsun prenah, Panggung Kosa ing
enggone, anenga wringin sepuh, juru taman neng Gunung Mrapi, ngereha lembut
ngarga,rumeksaa kewuh, mungsuh kirdha jroning praja, juru taman kang katempuh
mapag jurit”, mestu kang sinung sebda.
Sebaiknya Nak Senopati (k.257),
ketiga abdimu aku tempatkan, Panggung Kosa di tempat Beringin Sepuh/ Tua, Juru
Taman di gunung Merapi, menguasai mahluk halus di gunung, menjaga dari musuh
dalam kerajaan, Juru Taman yang akan memimpin prajurit”, semua mematuhi
perintah Sinuhun Senopati.
(19) Katriya
wus kinon manggon sami, Panggung Kosa lawan juru taman, sang kalih dugi
karsane, gya kondur dalemipun, Senapati ngungun ing galih, duk aneng pureng
sagra, de meh sisip nglakur, Sunan Adi gya ngandika, “Senapati wismamu tan
dipageri, kebo glar neng pegungan.
Ketiganya sudah menuju tempatnya
masing-masing, Panggung, Kosa dan ki Juru Taman. Keduanya sampai kehendaknya
segera pulang kerumahnya, Senopati menangis hatinya, mengingat di dalam puri
samudera, ternyata berbeda, Sunan Adilangu segera berbicara, “Senopati rumahmu
tidak dilindungi pagar, kerbau di tikungan.
(20) Tanpa
kandhang ya kang kebo sapi, heh ta Jebeng Senapati Nglaga, iku sisip pasrahe,
karena Allah dudu, piyangkuhmu aneng Matawis, sebarang karsanira, kadhinginan
ujub, kebo sapi tanpa kandhang, wahanane sapa wani marang mami, dursila satru
kridha.
Tanpa kandang (rumah hewan) ya
kerbau dan sapi, heh Nak Senopati Ngalaga, itu perbedaan pasrah, karena bukan,
keangkuhanmu di Mataram, semua kehendakmu, harus terwujud, bagaikan kerbau dan
sapi tanpa kandang/rumah, menantang semua barang siapa saja yang berani
denganku, manusia buruk membuat masalah.
(21) Becik
nganggo eneng lawan ening, lumakuo sokur lawan rena, wismaa lan
pepagere, kebo sapi yen ucul, keluhana dipuncekeli, yen mulih
prapteng wisma, kandhangna sedarum,selarae pace- (k.258) lana, tunggonana yen
turu kelawan wengi, pasrahna mring Kang Murba.
Lebih baik memakai ketenangan dan
keheningan, berjalanlah dengan syukur dan tujuan, kerbau dan sapi jika lepas,
peganglah kepalanya, jika pulang ke rumah, kandangkanlah di ruang cukup,
dikunci pintunya (k.258), tunggulah ketika tidur sampai larut malam, berpasrah
kepada Kang Murba (Hyang Menciptakan Hidup).
(22) Anganggoa
andum lawan milih, dipatuta lan lakuning praja,lungguhira lawan ngelmune,
istiyarmu diagung, anganggoa sumendhe Widi, sebarang tingkahira, anganggoa
sokur, karane dipunprayitna, laku linggih solah muna lawan muni, pracina dadi
nata.
Melakukan memberi dengan memilih,
dipantaskan dengan sifat raja, dudukilah dengan ngelmu/ilmu, besarkan
ikhtiarmu, berlakulah pasrah pada Hyang Widi, semua tingkahlaku mu,
bersyukurlah, pantas diingat-ingat, tingkah laku dan berbicara selalu dijaga.
(23) Mengko
Jebeng ingsun mertikeli, karya kitha mrih kukuh prajanta, salameta prapta
tembe, Jebeng ngambilaranu, aja akeh kebak kang kendhi”, Senapati wotsekar,
dhawuh cethi mundhut, tirta ing kendhi pratala, kang liningan sandika nulya
nyaosi, tirta mungging lantingan.
Nanti Nak saya tambah petunjuk
untuk, usaha kota agar kuat kerajaan, selamat sampai nanti, Nak ambillah air,
jangan banyak-banyak memuat di kendhi (tempat air dari periuk tanah)”, Senopati
berkata, saya patuh mengambilnya, air di kendhi tanah, yang diperintah segera
mengambil dan memberi air dengan alat.
(24) Nulya
linggar wau Sunan Adi, ngasta pandelengan isi tirta, tindak ngideri dhadhahe,
Senapati tut pungkur,sarwi mbekta ingkang tetali, ngenthengi ruting tirta,
ngandika sang wiku, “Heh ya Jebeng Senapatya,ge turuten saktilase banyu iki,
karyanen kuthanira.
Kemudian Sunan Adilangu berjalan
mengelilingi perbatasan dengan membawa kendi bersisi air, Senopati mengikuti di
belakang, sambil membawa yang diikat, meringankan air, berbicaralah sang Wiku,
“Heh ya Nak Senopati, segera ikuti bekas air ini, buatlah kotamu.
(25) Jebeng rehne tumitah ngaurip, aja kandheg laku
panarima, lan diweruh wewekane, ingo-(k.259) n-ingonmu sagung,uga padha kelawan
kasih, yen kurang pangreksanya, temah praja eru, saking datan wruh ing weka,
nora ngrasa yen manungsa mung sinilih, marang Kang Murbeng Alam.
Nak karena dharma perintah hidup,
jangan berhenti bersyukur menerima hidup, dan mengerti sifat-sifat semua
(k.259) peliharaanmu, juga kepada yang di cintai, jika kurang memeliharanya,
kerajaan menjadi ruwet/kacau, dari ketidaktahuan penglihatan, tidak merasa
bahwa manusia hanya meminjam dari Kang Murbeng Alam.
(26) Lawan sira diwespadeng gaib, lamun kita
marentah mring wadya, enakena kabeh tyase, tuhunen ujar ingsun, nuli siram
rentaha dasih, awita konen nyithak, wongira Matarum, sakpekolehe nggon karya,
becingahen kuthanira dia becik, dadya tila isun wuntat.
Dan kamu harus berwaspada pada yang
gaib, walau kita memerintah kepada rakyat, buatlah semua nyaman di hati,
patuhilah nasehatku, sekarang dimulai dengan menyiram dan suruhlah orang-orang
Mataram mencetak, bekerjalah dengan nyaman, buatlah kotamu menjadi bagus,
akhirnya menjadi peninggalan.
(27) Jebeng
yen ws jumbuh traping urip, sasat sira wus madeg narendra, mengkoni ngrat Jawa
kabeh, netepi manungsa nung, lan Hyang Sukma kinarya silih, mengkoni ngalam
padhang, kang kuwasa tuhu, asung sakwarneng gumelar, pan manungsa kang winenang
andarbeni, lestari tanpa kara.
Nak, jika sudah berhasil dengan
hidup, sama dengan sudah menjadi Raja, memerintah seluruh tanah Jawa, menjadi
manusia unggul, dan Hyang Sukma menciptakan ganti, menguasai alam terang, yang
benar berkuasa, membawa semua kebesaran, manusia yang berhak memiliki, lestari
(nyaman sentosa) tanpa perkara.
(28) Lan diweruh kahananing Widi, Jebeng uga nggene
kang senyata, pan ya sira saksolahe, nging kesampar kesandhung, dene sira nora
ngulati, nggone cedhak asamar, tan ana kang dunung, ngalela neng ngarsanira,
gustenira neng ngarsa katon dumeling, anging (k.260) kalingan padhang.
Dan diperlihatkan suasana Widi, Nak
juga tempat yang nyata, dengan semua tingkah mu, jatuh bangun, selalu dekat
dengan kehendaknya, Gustimu terlihat di depan ingatanmu, tapi (260) terhalang
sinar.
(29) Senapati wotsekar nuwun sih, jarweng Sunan Adi
wus kadriya, nging meksih sandeya tyase, de naluri kang tinut,
Senopati menghaturkan terimakasih,
nasehat Sunan Adilangu sudah masuk di dalam hati, tapi masih khawatir hatinya,
karena naluri yang diikuti,
Tidak ada komentar:
Posting Komentar